Edebiyatta bir kırılma noktası: 'Dönüşüm'

DAMLA YAZICI

“Gregor Samsa bir sabah tedirgin düşlerden uyandığında, kendini yatağında devasa bir böceğe dönüşmüş buldu.” Dünya edebiyatı bu cümleyle tanışalı, yüz koca yıl oldu ve gerçeği söylemek gerekirse Gregor Samsa ile tanıştıktan sonra edebiyatta artık hiçbir şey eskisi gibi olamayacaktı. Franz Kafka “Dönüşüm”le modern temaları klasik alegorik anlatımla eriterek dünya edebiyatında beklenmedik ufuklar ve anlatım olanakları açmıştı. Tüm zamanların en iyi öyküsü olarak adlandırılan “Dönüşüm”ün ilk defa 1915’te basılmasında bu yana geçen yüz yılda üzerine çok konuşuldu ve yazıldı.

50 sayfalık bu kısa hikâyeyi, ilk kez genç bir hukuk öğrencisiyken okuyan Nobel ödüllü yazar Gabriel Garcia Marquez şöyle demişti: “İlk cümlede neredeyse yataktan düşüyordum.Elias Canetti, Kafka’nın kendisinin de bu öyküyü “hiçbir zaman aşamayacağını, çünkü Dönüşüm’ü aşabilecek bir şeyin olmadığını” yazar.

“Değişim’in ilk çevirmeni, Fransızcadan yaptığı çeviriyle, Vedat Günyol’dur. Bu çeviri 1959’da Ataç Yayınevi tarafından yayımlanmıştır. İngilizceye Metamorfoz olarak çevrilen kitap Türkçeye iki şekilde çevrildi; “Değişim” ve “Dönüşüm”. Vedat Günyol ve Kâmuran Şipal Değişim’i, Ahmet Cemal ve diğerleri Dönüşüm’ü yeğlemekteler. Enis Batur ise ikisini de yanlış bulur ve asıl çevirinin “Başkalaşım” olmasını söyler. Özellikle Kafka üzerine yoğunlaşmış edebiyat tarihçisi Heinz Politzer ve pekçok Kafka araştırmacısı Gregor Samsa’nın böceğe “dönüşüm”ünden çok, onun bu durumu karşısında ailesinin sergilediği “değişim”i odağa alır. Öykünün temel izleği aslında ailedir,derler. Bu nedenle önemli Kafka çevirmenlerinden Kamuran Şipal “Değişim” başlığını uygun görür.

Kitabın adı üzerine yürütülen bu tartışmalar, kitabın içeriği üzerine yapılan tartışmaların yanında devede kulak kalır elbet. Çünkü Kafka öyle bir metin işlemiştir ki, içinde toplum-birey etkileşiminden tutun da, Kafka’nın kişisel yaşamındaki Freudiyen dışavurumlarına kadar her şeyi bulabiliriz. Ancak bir bakışta değil.

Gregor Samsa üzerinden anlatılan bu kurgu metin, kurgudan gerçekliğe ve açıklığa hemen çıkmamaktadır. Hele de böyle bir üsluba alışık olmayan dönemin edebiyat okurları için bu daha da karmaşık görünür. Kafka’nın öyküsü yayımlandıktan iki sene sonra aldığı bir mektup durumu özetlemektedir:

"Sevgili Bayım,

Beni bedbaht ettiniz.

Sizin 'Dönüşüm'ünüzü kuzinime hediye olarak aldım.

Ne var ki o, hikayeyi anlamaktan aciz.Kuzinim kitabı annesine verdi ve o da anlamadı. Annesi kitabı diğer kuzinime verdi ve o da bir açıklama getiremedi. Sonunda bana yazdılar. Ailedeki doktor ben olduğum için hikayeyi de onlara benim açıklamamı bekliyorlar. Ben de ne yapacağımı bilemez haldeyim.

Bayım! Siperlerde Ruslarla kaşılıklı ateşte gözümü kırpmadan aylar geçirdim. Ama kuzenlerime mahçup olmayı kaldıramam. Bana yalnız siz yardım edebilirsiniz. Bunu yapmalısınız çünkü beni bu karmaşanın içine düşüren siz oldunuz. O yüzden lütfen bana kuzinimin 'Dönüşüm' hakkında ne düşünmesi gerektiğini söyleyin.

En derinden saygılarımla…

Dr. Siegfried Wolff

Berlin – 10 Nisan 1917"

KAFAMIZDAKİ HAMAM BÖCEĞİ İMGESİ

Gregor Samsa’nın dönüştüğü böcek yıllarca kafamızda bir hamamböceği imgesi olarak gezindi, oysa Kafka’nın kitabı için yayıncısına söylediği ilk şey, “lütfen kapağına hamamböceği gibi bir şey çizmeyin” olmuştu. Çünkü Gregor var olan bir şeye dönüşmemiştir. İnsanken, hayvan olmamıştır. O, ancak Kafka’nın devasa bir böcek olarak tanımlayabileceği, neydüğü belirsiz bir eşgale dönüşmüştür. (Dönüşüm’ün 6.45 Yayınları tarafından basılan halinde, Kafka’nın tasvirlerinden yola çıkılarak Gregor Samsa resmedilmeye çalışılmıştır) Kafka’nın Gregor’un dönüştüğü varlığı bizlere ancak böcek imgesiyle anlatabilmesinin altı fazlasıyla doludur. Gregor, neden bir sabah uyandığında kendini bir bukalemun olarak bulmaz da, böcek olarak bulur? Elbette Kafka’nın en sevdiği hayvan böcek diye değildir bu.

Burada kısaca öyküden söz edelim. Gregor’un babası beş yıl önce çok para kaybetmiştir ve kız kardeşi Grete çalışmak için çok gençtir, annesinin astımı vardır ve babası da çalışamayacak durumdadır. Bunun üzerine Gregor da kreditörlerden birinde işe başlar. Aile borç yükü altında ezilmektedir. Gregor aileyi maaşı ile ayakta tutmaya çalışan kişidir ve bütün aile Samsa’nın eline bakar. Taa ki, Gregor bir gün böcek olarak uyanana kadar. Onun böceğe dönüşmesi ailede önce paniğe sonra nefrete ve sonra onu dışlamaya yol açar. Böcek olarak uyanan Gregor da büyük bir paniğe kapılır(böceğe dönüşecek her insanın kapılacağı gibi) ancak onun paniği bu dönüşüme yönelik değil, bu dönüşümün etkilerine yönelik yaşanmaktadır. Şöyle ki, Gregor böcek olduğu için değil, işe geç kalacağı için panik içindedir. İşte öykünün can alıcı damarlarından biri budur. Sıkıntıların, ailevi sorunların(ki aile burada toplumu da temsil eder) parasızlığın orta sınıf bir genci getirdiği nokta, insan olmaktan çıkan kişinin bu olağanüstü durumu bile göz ardı ettiği bir yabancılaşma yaşanmaktadır. Bu yabancılaşma Kafka’nın eserinde çok katmanlıdır. Ailenin Gregor’a giderek nefretinin arması ve onu dışlamaya çalışması , ailesi için çalışan genç için büyük bir vefasızlık örneğidir ancak o ailesine sitem etmek yerine, kendini onlara kabul ettirmeye çalışır. Bunu toplum- birey ilişkisi bağlamında düşündüğümüzde aile toplumun sembolik anlatımıdır. Kafka’nın Gregor Samsa’sı hepimizin trajik hikayesinin izdüşümüdür.

Her ne kadar toplum-birey ilişkisinde dair çıkarımlar varsa da bunun bir aile ile anlatılmasının nedeni kuşkusuz Kafka’nın yaşamı irdelendiğinde bulanıklığa yer bırakmayan bir parlaklıkla gözlerimizin önüne serilir.

KAFKA’DA BABA FİGÜRÜ

Kafka 1883’te, Prag’da, sonraki yıllarda doğacak altı çocuğun ilki olarak dünyaya geldi; onu takip eden iki erkek kardeşi, George ve Heinrich çocuk yaşlarda öldüler. Onların ardından üç kızkardeşi, Elli, Valli ve Ottla dünyaya geldi. 1912’deki kısa bir dönem haricinde Franz hayatı boyunca Ottla ile yakın oldu. Annesi Julie Löwy, nispeten hali vakti yerinde bir aileden geliyordu. Babası Hermann ise çok daha yoksul bir ailedendi, bir kasabın oğluydu. Hermann otuz yaşında Julie ile tanışıp evlenince evlilikle gelen çeyiz, ona gelecek yıllarda büyüyecek bir konfeksiyon işi kurma imkanı sağladı. Bu süre boyunca Hermann’ın çeşitli ürünler sattığı dükkanı hep evi ile aynı alandaydı. Kafka bu dükkanda bir süre çalışmıştır. Franz için, çocukluğu ve ergenliği sırasında dışarıdaki dünya ile aile alanı aynı şeydi. Çünkü yaşadığı ev, çalıştığı dükkan, okuduğu lise hep evinden birkaç adım ötedeydi. Daha sonra hukuk fakültesine girdinde de kendi şehrini tercih edecekti. Bunu zorunlu mahkeme stajyerliği takip etti. Daha sonra yarı kamusal bir kurum olan işçilerin kaza sigortası enstitüsünde çalışmaya başladı. 1922’de hastalığından ötürü emekliye ayrılıncaya dek, orada yıllar boyunca istikrarlı bir şekilde çalıştı.

Baba figürü Kafka’nın eserlerinde temel dürtü ve bilinçaltılardan biridir. “Düşmanlığımızın kökleri çok derinde” dediği babası için Kasım 1919’da, ölümünden dört buçuk yıl önce, bir dışavurum metni olan "Babaya Mektup"u, yazdı. Babası sert görünüşlü, cevval, iri bir adamdı. Kafka ise cılız ve renksizdir. Fiziksel anlamdaki bu fark bile Kafka’nın babasına duyduğu öfkeyi arttırıyor ve ezilmişlik, aşağılanmışlık hissini uyandırıyordu. Bu, kendisinden utanmasını sağlıyordu. Bu konuda şöyle der Kafka; “O zamanlar her biçimde, cesaretlendirilmeye ihtiyacım vardı. Sonuçta, sırf senin fiziksel varlığınla bile aşağı çekiliyordum. Örneğin, nasıl aynı banyo kabininde soyunduğumuzu hatırlıyorum. Ben orada bir deri bir kemik, güçsüz önemsiz; sen ise güçlü, uzun, heybetli”

Annesi ise babanın otoritesi karşısında pasif kalan ancak Kafka’nın utancını kendi çabasıyla yok etmeye çalışan bir kadındı. Franz 1919’da yazdığı "Babaya Mektup"ta annesinin, kocasının ve oğlunun arasında kalarak içine düştüğü ve çıkamadığı ikileminin farkına varmıştı. Franz’ın temel hedefi babasıydı.

"Dönüşüm"deki bir bölüm anne ve babası ile olan ilişkisine dair içinde barındırdıklarını dışarı vurur: Anne Samsa, oğlunun odasından böcek Gregor’u ilk gördüğünde fenalaşır: “Neredeyse tamamen vazgeçmiş gibi, kolları yana açılmış bir halde koltuğa düştü ve kıpırdamadı”. Tamamen çılgına dönen Gregor salona gitmeye yeltendi; sonrasından sinirden çılgına dönmüş babası tarafından elmalarla bombalanırcasına odasına geri kovalandı, elmalardan biri, “Gregor’un sırtına saplandı.”

Daha önce sorduğumuz soruya gelirsek; neden böcek? Çünkü ezilmişliği, çirkinliği, iktidarsızlığı ve dışlanmayı en iyi temsil eden varlık. Çünkü Kafka, babasıyla yan yana durduğu bütün anlarda kendini bir böcek gibi ezilmiş ve çirkin hissediyordu.

Dönüşüm büyük oranda Kafka’nın aile yaşamının da trajedisidir. “Kafka babasına olan korkusunu takıntılı bir hazla besledi. Kafka bu çocuksu bağımlılığı sayesinde, büyümeyi reddederek ve yetişkin yaşamının getirdiği büyük mücadeleleri sırtlamada başarısız olarak bir yazarın hayatı için gerekli olan koşulu, kendine ait alanı yaratıyordu.” diyor Saul Friedlander.

UTANÇ YARATAN HİSSİZLİK VE AHLAKİ SORUMLULUK

Eric Santner, "Dönüşüm" için yaptığı yorumlarında, “Kafka’nın edebi dünyasının en esrarengiz ögelerinden biri şüphesiz iktidarsızlığın kendini aniden muazzam bir güce dönüştürebilmesi, hatta iktidarsızlığın kendini gücün en rahatsız edici özelliklerinden biri olarak göndermesidir.” Bu niteleme sadece "Dönüşüm"e özgü değil, bütün Kafka eserlerinde gücünü oluşturan itekleyicidir aslında. Zayıf olanın içinden çıkacak olan “yeniden doğan”ın gücü.

Franz’ın en eski ve en yakın arkadaşlarından olan Oskar Pollak’la arkadaşlığı üniversitenin son yıllarında kopsa da, Kafka kendisinden bir alt dönemden olan Max Brod’la giderek daha da yakınlaştı ve onunla hayatı boyunca arkadaş kaldı. Ölmeden önce bütün yazdıklarını ona verdi ve ölümünden sonra hepsini yakmasını söyledi. Ancak Max Brod bu vasiyeti yerine getirmedi ve insanlığın bugün kült eserlerinden olan birçok Kafka yapıtı günışığına çıktı. Max Brod’un yerine getirmediği bu vasiyet hep tartışılır; arkadaşının istemediği bir şeyi yapması ve yapıtları yayımlamasının ahlaki ölçeği nedir? Ayrıca Kafka’nın yazdıklarının Max Brod tarafından sansürlenerek yayımlandığı da söylenmektedir.

Kafka 25 Eylül 1917’de, “Bir Köy Hekimi”ni yazdıktan yaklaşık altı ay sonra ve akciğer enfeksiyonu teşhisi konduktan birkaç hafta sonra günlüğüne, “hala ‘Bir Köy Hekimi’ gibi eserler sayesinde geçici bir tatmin yaşıyorum çünkü böyle şeyler, yazabildiğimi kanıtlıyorlar. Fakat mutluluk ancak dünyayı saf, doğru ve değişmez olana eriştirebilirsem gelecek."

Kafka’nın hep geri döndüğü birkaç temel sorun: Utanç yaratan hissizlik ve ahlaki sorumluluklar, karmaşık bir cinsellik, doğrunun kaçamaklığı ve en önemlisi de kötülüklerin olduğu bir dünya ve daha da ötesi, kötü bir dünya.

Kafka’nın yazınında o büyük sıkışmışlığı hep hissederiz. Doğduğu ve yaşadığı şehir Prag gibi kapalı, puslu ve gridir. Şöyle der ya zaten Prag için; “Bu iki büklüm olmuş kocakarının pençeleri var. İnsan teslim olmak zorunda kalıyor. Onun iki yanını, Vysehrad’ı ve kaleyi yangına vermek isterdim. Belki ancak o zaman ondan kaçmak mümkün olabilirdi.”