Evrensel Tasarım-7 İlke

Evrensel tasarımla ilgili iki yazı yazmıştım. Hem uygulayıcıların konuya ilgisini bir kez daha çekmek hem de takipçilerimin konuyla ilgili bilgisinin olgunlaşmasına katkı sunmak için konuyu bir kez daha ele almak istiyorum, bu kez anlayışın temel ilkeleri üzerine yoğunlaşarak.

Evrensel tasarım anlayışı yedi temel ilke üzerine oturuyor:

1. Eşit Adil Kullanım İlkesi (Equitable Use):

Herkesin mümkün mertebe aynı, mümkün değilse benzer şekilde, aynı kolaylık ve rahatlıkla kullanabileceği şekilde tasarlanan ürünler bu ilkeye uygundur. Tasarım, toplumun hiçbir kesiminde kullanım konusunda tereddüt ya da çekince yaratmaz. Herkes için eşit ölçüde çekici ve cezbedicidir. Hiçbir kesim ya da fert kendini tasarımı kullanma konusunda dışlanmış hissetmez

Resim 1. Tekerlekli sandalyeliler ve görme engelliler de gözetilerek tasarlanmış toplu taşıma aracı ve merdiven. (kaynak http://universaldesign.ie/What-is-Universal-Design/)

2. Kullanımda Esneklik İlkesi (Flexibility in Use):

Tasarım kullanıcıların farklı fiziksel durumlarına göre alternatifler sunar. Böylelikle üründen kusursuz ve zahmetsiz fayda sağlanır. Sağ ve sol elini kullananlar için tasarlanmış makaslar esneklik ilkesine güzel örnek oluşturur

Resim 2. Sağ ve sol elini kullananlar için tasarlanmış makaslar ve yüksekliği ayarlanabilir masa. (kaynak http://universaldesign.ie/What-is-Universal-Design/)

3. Basit ve Sezgisel Kullanım (Simple and Intuitive to Use):

Gereksiz ayrıntılardan arınmış, kullanıcının aradığını zahmetsizce bulduğu, ses, görüntü, bilgi ve dil desteğiyle kullanıcıyı yönlendiren tasarımlar bu tasarım ilkesine uygundur (Resim 3).

Resim 3. Sensörlü sabunluk ve kolay kullanımlı fiş (kaynak http://udafrica.com/portfolio/principle-2-flexibility-in-use-2/)

4. Anlaşılabilir Bilgi İlkesi (Perceptible Information):

Tasarımın kullanımına dair önemli bilginin herkesçe açık şekilde anlaşılmasına yönelik olarak çarpıcı ve ayırt edici renk, şekil, yazı ve sembollerin kullanıldığı tasarımları ifade eder (Resim 4).

5. Hata Toleransı (Tolerance for Error):

Ürün, yanlış kullanım durumunda kullanıcının görebileceği zararları önleyecek şekilde tasarlanır (Resim 5). Muhtemel her türden zarar konusunda kullanıcıyı çeşitli uyarı mekanizmalarıyla önceden bilgilendirir. Özel hassasiyet gerektiren durumlarda bilinçsiz kullanıma karşı kullanıcıyı özellikle bilgilendirir.

Resim 5. Araç çocuk güvenlik kilitleri

6. Düşük Fiziksel Çaba (Low Physical Effort):

İşlevini yerine getirmek için gereğinden fazla efor gerektirmeyen tasarımları öngörür (Resim 6). Ürün kullanıcının bedensel rahatını gözetir, kullanım zorluğuna dair onu özellikle bilgilendirir.

Resim 6. Dokunarak açılıp kapanan musluk ve erişimi kolay metro kart makinaları

(kaynak http://universaldesign.ie/What-is-Universal-Design/)

7. Yaklaşım ve Kullanıma yönelik Boyut ve Boşluklar (Size and Space for Approach and Use):

Tasarımın, kullanıcının bedensel boyutu, duruş şekli, hareket kabiliyeti ne olursa olsun, ona ürünü kullanım, manevra, yönlendirme konusunda zorluk çıkarmaması ilkesidir. Kullanıcının kendi fiziksel durumuna uygun duruşunda, ürüne ait yapı elemanlarına erişiminin kolay ve rahat olmasını öngörür. Kullanıcının gerektiğinde ürünün erişemediği noktalarına erişimine izin verecek şekilde hareket kabiliyeti sağlayan boşluklara sahip olmasını önerir. (Resim 7)

Resim 7. Erişimi ve kullanımı kolay ve ferah toplu taşıma tasarımları

(Kaynak http://universaldesign.ie/What-is-Universal-Design/)

Burada konuyu anlatmaya yardımcı olsun diye internette bulabildiğim görseller genellikle büyük engelli gruplarına yönelik örnekler. Ama örneğin ortopedik engelliler yalnızca tekerlekli sandalye kullanan kişilerden ibaret değil. Çok farklı şekillerde ortopedik engelli sayılan bireyler var. Evrensel tasarım her türden dezavantajlı grubunu içine alacak bir anlayışı öngörüyor. Tabii ki bu ilkeler taşa yazılmış, değişmez ilkeler değil. Aksine, yeni ve farklı durumları içine alacak şekilde kapsamın genişletilmesine izin veren bir ilkeler bütünü bu.

Engelliler açısından bu ilkelerin tamamı şüphesiz çok önemli. Çevremizin bu ilkelere uygun tasarımlarla donanması, bizlerin hayat kalitesini katbekat arttıracak bir potansiyel taşıyor. Aksi büyük bir mahrumiyet demek. Hep hayati mahrumiyetlerden dem vuruyorum ama örneğin tarihi ve turistik yerleri ziyaret etmekten mahrum kalmak, tekerlekli sandalyeli biri olarak benim içimdeki büyük ukdelerden biridir. Oysa tarihsel dokuya zarar vermeden engellilerin erişimini sağlayacak mekân düzenlemeleri pekâlâ yapılabilir (dünyanın başka her yerinde yapılageldiği gibi). Tarihi binaların mevcut durumunun bozulmasına, farklılaşmasına neden olacağı gerekçesiyle böyle bir tadilata ihtiyatla yaklaşanları inanıyorum ki dünyadaki adaptasyon örneklerini göstererek ikna etmek zor olmayacaktır.

İşitme engelli bireyleri işaret diliyle yönlendiren işaretler hayati öneme sahiptir. Halka açık mekanlar, tehlike anında bu kişileri durumdan çabucak haberdar edecek görüntülü uyarı sistemleriyle donatılmalıdır. Keza, bu kişilerin başkalarından yardım istemek zorunda kalmadan seyahat etmelerine yardımcı olacak görüntülü bilgi sistemleri merkezi noktalarda hizmette olmalıdır. Yine onların kamu kurum ve kuruluşlarından hizmet almalarını kolaylaştıracak işaret dili tercümanları hizmete alınmalıdır.

Görme engelli vatandaşlarımızın huzur ve güveni için, onlara yönelik sinyalizasyon ve sarı bant uygulamaları gözden geçirilerek yaygınlaştırılmalıdır. Sesli kitap konusu maalesef istenilen seviyede değildir. Yayınevleri yayınlanan her kitabın sesli sürümünü de yapması konusunda teşvik edilmeli ve desteklenmelidir. Sesli kütüphaneler büyümeli ve yaygınlaşmalıdır.

Engellilerin karşılaştığı en büyük sorunlardan bir tanesi de başta bankalar olmak üzere birçok kamu kuruluşunda ve özel kuruluşlarda çalışanların yüksek bankoların arkasında görev yapmasıdır. Tekerlekli sandalyeli bir engellinin ya da kısa boylu kişilerin değil görevliyle konuşması onu görmesi bile mümkün olmamaktadır ki bu durum hizmet alan açısından mahcubiyet verici bir durumdur.

Engelliler düşünülmeden tasarlanan ürünleri halka açık mekanlarda kullanma durumunda kalan engellilerin yaşadıkları mahcubiyeti ne kadar anlatsam az (ki bu mahcubiyet onlara ait bir mahcubiyet de değil). Bu mahcubiyetin artık son bulması için evrensel tasarım ilkelerinin artık tasarımın vazgeçilmez ön koşulu olarak benimseneceği günleri özlemle bekliyoruz.