Dünya Tasarım Günü 2025’in ardından

Uluslararası Tasarım Konseyi’nce (UTK : ICoD) 27 Nisan 1995’ten başlayarak Dünya Grafik Günü, 2012’den sonra Dünya İletişim Günü, şimdilerde ise Dünya Tasarım Günü (DTG : WDD) olarak kutlanmaktadır. Türkiye’den de üyelerin olduğu UTK’ce DTG’nün amacı, tasarımcılara yerel çevrelerinde insanların iyilik haline derinden dikkat çekme olanağı sağlamak, çeşitliliğe saygınlık kazandırmak, sınırlar ötesine geçmek, yaşam kalitesini geliştirmek olarak tanımlanmış. Kısaca tasarımın dünyayı değiştirme bağlamında değeri ve kapasitesine dikkat çekiliyor. Gerçekten de tasarım, yenilikle dolaysız ilişkili, aslında bir sorun çözme ve geliştirme çalışmasıdır. Son yıllarda ekonomi yazınında oldukça ilgi gören ‘Gülümseme Eğrisi (smile curve)’ yaklaşımına göre de tasarım ürünün toplam katma değerinden giderek daha büyük pay almaktadır.

TASARIMA KAVRAMSAL VE HUKUKSAL BAKIŞ

Tasarım konusuna ait iki yasamız şunlar: 6769 Sayılı Sınai Mülkiyet Kanunu (SMK); diğeri ise 5846 Sayılı Fikir ve Sanat Eserleri Kanunu (FSEK). FSEK (değişiklikler olsa da) eski ve gereksinimleri karşılayamıyor, hatta bu yasaların birleştirilmesi gerekiyor. SMK’da marka, patent, coğrafi işaret, faydalı model kavramları olduğunu anımsatalım.

Tasarım mesleği bir meslekler ailesi olarak nitelenebilmektedir. Uzmanlık alanlarına göre farklı tasarım tiplerinden söz etmek olanaklı gözüküyor: Mekan (çevresel) tasarımı, ürün (ve ambalajı) tasarımı, grafik tasarımı. İletişim tasarımını (görsel iletişim ve grafik dahil) ayrı bir tip olarak saymak da olanaklı. SMK’da Üçüncü Kitap’ta tasarım konusu düzenlenmiş. Bu bölümdeki 55.maddede Tasarım, ‘ürünün tümü veya bir parçasının ya da üzerindeki süslemenin çizgi, şekil, biçim, renk, malzeme veya yüzey dokusu gibi özelliklerinden kaynaklanan görünümü’ olarak tanımlanmış. Ürün ise, ‘bilgisayar programları hariç olmak üzere, endüstriyel yolla veya elle üretilen herhangi bir nesnenin yanı sıra birleşik bir ürün veya bu ürünü oluşturan parçaları, ambalaj gibi nesneleri, birden çok nesnenin bir arada algılanan sunumlarını, grafik sembolleri ve tipografik karakterleri ifade eder’ olarak tanımlanmış. Birleşik ürün ise, ‘sökülüp takılma yoluyla değiştirilebilen veya yenilenebilen parçalardan oluşan ürün’ olarak tanımlanmış. Tasarımın SMK hükümleri uyarınca tescil edilmiş olması halinde tescilli tasarım, ilk kez Türkiye’de kamuya sunulmuş olması halinde ise tescilsiz tasarım olarak korunacağı belirtilen yasanın 56. maddesinde, bu korumanın ancak tasarımın yeni ve ayırt edici niteliğe sahip olması koşuluna bağlı olduğu belirtilmiş.

FSEK’e göre Eser, sahibinin hususiyetini taşıyan ve ilim ve edebiyat, musiki, güzel sanatlar veya sinema eserleri olarak sayılan her nevi fikir ve sanat mahsulleridir. Güzel sanat eserleri içinde grafik eserler de bir kalem olarak sayılmaktadır.

Her iki yasaya göre kümülatif koruma da mevcuttur.

GRAFİKERLERİN SORUNLARI

Grafik tasarımcılarının bir meslek kuruluşu da var: Grafik Tasarımcılar Meslek Kuruluşu Derneği (GMK). Bu dernek 1978 yılında Grafikerler Meslek Kuruluşu ismi altında İstanbul’da kurulmuş. Reklam ajanslarının ve tasarım stüdyolarının yaratıcı kadrolarından, akademisyenler ve öğrencilere uzanan bir üye yelpazesine sahip kuruluş; Türkiye’de grafik tasarımın gelişmesi, bu alanda üretim yapan tasarımcıların bir araya gelmesi ve mesleki haklarının korunması amaçlarını taşıyor. GMK, 1993 yılından beri Uluslararası Tasarım Konseyi (ICoD) üyesidir.

DTG 2025 TEMASI

ICoD, 2025 Uluslararası Tasarım Günü’nde ‘Garip İyimserlik (Outlandish Optimism)’ teması belirlenmiş. Tema mitleri yıkmak ve kasvetli anlatıları reddetmekle ilgili! Bu yılki tema, ev sahibi üye Polonyalı Grafik Tasarımcılar Derneği (STGU) tarafından geliştirilmiş ve poster tasarımı Ukraynalı grafik tasarımcı, illüstratör ve sanat yönetmeni Olena Tverdokhlib tarafından yapılmış.

ICoD bu yılki basın açıklamasında çok çarpıcı şeyler vurgulamış:

‘İnsanlar her zaman daha fazlasını ister: daha fazla toprak, daha fazla su, daha fazla hava, daha fazla malzeme! Ancak tarihsel olarak ve günümüzde, insanlar bu daha fazlasını arama konusunda adil davranmadılar. Ve insanların daha fazlasını almak ve üretmek için kaynakları çıkardığı ekosistemler ve arazi alanları, adaletsiz üretim, tüketim ve dağıtım dizgeleri kurdu; tüm insanlara ve kesinlikle tüm insan dışı yaşam biçimlerine saygı göstermeyen dizgeler. Bu gerçeklikte yaşayan ve çalışan tasarımcılar dünyayı değil kendimizi yeniden yaratmaya ne dersiniz? Daha fazlasını yapmamaya ne dersiniz ve belki de... zaten yeterince olduğunu düşünürsek? Bu alternatif tasarım biçimini hayal etmek için, sizi uçuk bir iyimserliğin spekülatif zihniyetini benimsemeye davet ediyoruz.

Gezegeni çoklu ölçekleri ve zaman dilimleri açısından anladığımızda ve deneyimlediğimizde (aynı zamanda "gezegensel ölçekli düşünme" olarak da bilinir), olumlu bir gerçek ortaya çıkar: gezegenin yeteri kadar kaynağı vardır. Buna toprak, su, yiyecek, barınak ve şeyleri yapmak ve tasarlamak için tüm harika dünyasal malzemeler dahildir. Kıtlık miti bir mittir: bolluk gerçektir; sorun dağıtımdır. Aşırı tüketim. Hızlı moda. Çöp dağları. Şeyler! İnsan merkezli yaklaşımlar artık gezegenimizin ve sakinlerinin dengeyi nasıl bulduğunun ölçeğini adil bir şekilde ele almıyor. Peki, şimdi ne olacak?

Ya tasarımcılar uçuk iyimserliği spekülatif, kurnaz bir tavır ve tasarım yöntemi olarak benimseselerdi? Biliyoruz: iyimserlik alışılmadık geliyor—şu anda düşünmenin uçuk bir yolu. Ekolojik krizler, savaş, açgözlülük ve yaklaşan çöplerin olduğu bu zamanda nasıl iyimser hissetmeye cesaret ederiz! Karamsarlık ve mahkûm düşünce, yaklaşan tüm şeylere karşı daha etik ve sürdürülebilir bir yaklaşım olmaz mıydı! Mesele şu ki, sadece iyimser bir zihniyete sahip olmanın olumlu sonuçları beslediği kanıtlanmıştır. İnsan ömrünü uzatmaya yardımcı olur ve değişim için somut eylemler gerçekleştirme kapasitesini harekete geçirir. Daha da uçuk dengeyi, eşitliği ve gelişmeyi destekleyen karmaşık dinamiklere farklı bir şekilde uyum sağlamaya çalışırsak?’

Lena Pianovska liderliğindeki Polonya Grafik Tasarımcıları Derneği (STGU) (Yönetim Kurulu üyesi) ise şunları belirtmiş: ‘Tasarımcılar olarak iyimserlik DNA'mızın bir parçasıdır. İleriye bakmak, hayal etmek, şekillendirmek için eğitildik. Ancak iyimserlik otomatik değildir. Bir beceridir. Bir seçimdir. Bir sorumluluktur. Ve nihayetinde — bir uygulamadır. İleriye bakmak için eğitildik. Bakış açılarını değiştirmek için bilgi, araçlar ve hayal gücüne sahibiz — kendi bakış açımızı ve başkalarının bakış açılarını. Bu yüzden iyimserlik tasarımın kalbinde yer alır. Ancak onu kullanıp kullanmayacağımız hazırlığımıza ve etkimize bağlıdır. Tükenmişlik, alaycılık, iklim krizi, savaş, hız ve sığlığın olduğu bir dünyada iyimserlik saçma gelebilir. Peki ya iyimserlik sahip olduğumuz en radikal ve güçlü yaratıcı araçsa? 2025 Uluslararası Tasarım Günü etkinliği, gerçek bir profesyonel duruş olarak abartılı iyimserliğin çok sesli bir öyküsüdür. Eylem yoluyla iyimserliği uygulayan insanların bir araya gelmesidir. Kuramlaştırarak değil — tasarlayarak.’

— Demek ki neymiş? Tasarımın bir felsefesi olmalıymış, yani varmış! (bkz. İsmail Tunalı’nın kitabı).

SONSÖZ

Görsel algıda tasarımın yerinin önemi çok açıktır. Bu rolün davranış bilimleri açısından analizi oldukça yaygın ele alınan bir konudur. Hatta dijital çağda bu konu daha da karmaşıklaşmıştır. Ancak maalesef grafik tasarıma, grafik tasarım mesleğine ve de bu mesleğe ilişkin olarak üniversitelerdeki bölümlere gerekli önem verilmediğine tanık oluyoruz. Bu durumun gülümseme eğrisi bağlamında ele alınması çok yerinde olacaktır.

Eh artık, bu yılın ana temasındaki sıfat olan Outlandish sözcüğünü adı yapan Danimarkalı Hip-Hop grubundan bir parça dinlemeye sıra geldi:

Aicha (bkz.https://www.youtube.com/watch?v=5uO3ct_79zg).