Hıdrellez, bolluk ekonomisi ve ekonomik güven

Bugün ülkemizin dört bir yanında UNESCO (Birleşmiş Milletler Eğitim, Bilim ve Kültür Kurumu) ‘Somut Olmayan Kültürel Miras Çizelgesi’nin bir kalemi olan Hıdrellez şenlikleri yapılagelmektedir. 2003 tarihinde UNESCO’nun kabul ettiği ‘Somut Olmayan Kültürel Mirasın Korunması Sözleşmesi’ni ülkemiz ise 2006’da kabul etmiştir. Sözleşmeye göre oluşturulan ‘Somut Olmayan Kültürel Miras Listeleri’ vardır.

SOMUT OLMAYAN KÜLTÜREL MİRAS OLARAK HIDRELLEZ

Hıdrellez, 2017’de Türkiye ve Makedonya ortaklığında çok uluslu dosya olarak ‘İnsanlığın Somut Olmayan Kültürel Mirası Temsili Çizelgesi’ne kaydettirilmiştir. Bahar Kutlamaları: Hıdrellez; sözlü gelenekler ve anlatımlar, gösteri sanatları, toplumsal uygulamalar, ritüeller ve şölenler, doğa ve evren ile ilgili bilgi ve uygulamalar olmak üzere somut olmayan kültürel mirasın dört alanını kapsamaktadır.

Şenlik Türkiye’de Hıdrellez vb. isimlerle ve ve Makedonya’da Hiderlez vb. isimlerle anılmaktadır.

Hıdrellez, Hıdır (Hızır?) ve İlyas’ın toprağın ve suyun koruyucusu olarak insanlara yardım ettiklerine, yılda bir defa 6 Mayıs’ta bir araya geldiklerine inanılmaktadır. 6 Mayıs günü doğanın uyanışı olarak kabul edilir ve Bahar günü olarak kutlanır. Hıdrellez iki ülkede de çeşitli etkinlikler ve doğanın uyanışı ile ilgili yapılan ritüellerle (Hıdırlık denilen mesire yerlerinde) kutlanmaktadır. Hıdrellez’de doğanın uyanması evreni canlandıran güneşin dünyadaki uzantısı ateşle kutlanır.

Hıdrellez’de İlyas gölgede kalırken Hızır motifi öne çıkmıştır. Hıdrellez Bayramında yapılan gösteriler hep Hızır ile ilgilidir. Neden olarak İslam öncesinde kültleri kutlanan insanüstü varlıkların daha çok Hızır’ın kişiliğinde bütünleşmesi olarak gösterilmektedir.

HIDRELLEZ VE BOLLUK

Bütün bu uygulama ve ritüeller sonraki yılın bolluk, bereket, sağlık, huzur ve mutluluk içinde geçmesi için yapılan dileklere dayanmaktadır. Hıdrellez, doğayla barışık olma ve onlardan yararlanma dileğini yansıtmaktadır. Ateş kültü bereket - bolluk sembolüdür.

Hıdrellez’de bereket, bolluk ve uğura yönelik inanç ve âdetler de mevcuttur. Kimileri şöyledir:

Kapı, pencere, ambar ve yiyecek kaplarının ağzı açık bırakılır. / İçinde para bulunan kaseler gül dalına asılır veya dibine bırakılır. Bu paralar ertesi gün alınarak cüzdanlarda saklanır ve yıl boyunca harcanmaz. / Meyve vermeyen ağaçlar balta ile korkutulur. / Karınca yuvalarından alınan toprak saklanır. Bu toprak para cüzdanlarına da konabilir, evdeki erzaklara da katılabilir. / Evlere yeşil dallar asılır. / Sabah erkenden bitkilerin üzerindeki çiğlerden toplanarak sütün içerisine bir iki kaşık konur. Mayasız sütün yoğurda dönüşmesi ‘Hızır’ın gelmesi’, ‘elini değdirmesi’ şeklinde yorumlanmaktadır. / Un tahtasına un elenir, ertesi sabah unun üzerinde iz varsa Hızır’ın üzerinden geçtiğine, evden bolluk, bereketin eksik olmayacağına inanılır.

Hıdrellez’deki mal, mülk ve servet talebine yönelik inanç ve âdetlerden kimileri ise şöyledir:

Dileklerin kum, taş, tuğla, tahta vb.’den örnekleri yapılır ve 5 mayıs gecesi gül ağacının dibine bırakılır. / Ev sahibi olmak isteyenler gül dalının altına ev maketi yaparlar. / Para sahibi olmak isteyenler gül dalına para bağlarlar.

GÜNÜMÜZDE BOLLUK EKONOMİSİ

John Kenneth Galbraith, İkinci Dünya Savaşı sonrasında ortaya çıkan refah toplumunu ele aldığı ‘The Affluent Society (Bolluk Toplumu)’ başlıklı kitabıyla dünyada yankı bulmuştu. Galbraith bu yapıtında ABD toplumunun sahip olduğu bolluk veya varsıllığın, insanların yaşam standartlarına nasıl yansıdığını ve yerleşik iktisat düşüncesinin bu varsıllığı analiz ederken neleri gözden kaçırdığı konusundaki eleştirilerini ortaya koymuştur.

Galbraith’ın ‘toplum içinde yerleşmiş yönlendirici düşünceler’ olarak tanımladığı ‘geleneksel akıl (conventional wisdom)’ kavramı; tüketici egemenliği efsanesi balonunu patlattığı ve ‘bağımlılık etkisi (dependence effect)’ adını verdiği ve tüketicilerle üreticiler arasındaki ilişkileri inceleyen kavramı bolluk toplumunun önemli unsurlarındandır. Galbraith kamusal gereksinimlerle özel gereksinimlerin giderilmesi arasındaki dengesizliklerin toplumsal düzlemde de bir dengesizlik meydana getireceğini vurgulamaktadır. Yani Galbraith toplumda oluşan zenginliği ele alırken, sosyal dengesizlik sorununun bu zenginliğin neresinde durduğuna dikkat çekerek bir sosyal denge teorisi ortaya koymuştur.

Galbraith’e göre iktisadi güvensizlik ile üretimin artırılması arasında sadece bir tutarlılık değil, ayrıca vazgeçilmez bir bağ vardır.

TÜRKİYE’DE İKTİSADÎ GÜVEN(SİZLİK)

Ülkemizde iktisadî güven endekslerine (geçimbilimsel zincirin halkaları olan tedarik-üretim-dağıtım-tüketim bağlamında) bakalım.

Tedarik işlevinin yürütmesel alt işlevi olan satınalmaya bakalım. İstanbul Sanayi Odası (İSO) Türkiye İmalat Satın Alma Yöneticileri (PMI) Endeksi bunun için iyi bir göstergedir. Bu endeks 13 aydır bozuluyor, kader! Endeks eşik değer olan 50’nin altında seyretmekte ve Nisan 2025’te de 47,3 puana demir atmış! Gıda üretimi dışında tüm kesimler kötümser, hele tekstilde durum alarga (:bir geminin veya deniz aracının bir yere yanaşmamış olarak açıkta bulunması, durması, yatması)! Şirketler zorlu dış piyasa koşullarına ve talepteki durgunluğa dikkat çekmişler. Kısmetsizlik!

Ekonomik güven endeksi kapsamında bir de zincirin son halkasına yani tüketici güven endeksine bakalım. TÜİK ve Merkez Bankası işbirliği ile yürütülen Tüketici Eğilim Anketi’nden hesaplanan Tüketici Güven Endeksi, tüketici güveninde düşüşe işaret ediyor! Bu endeks 100’den büyükse tüketici iyimser, küçükse tüketici kötümser anlamına geliyor. Endeksin 100’ün üstüne çıktığını görürsek şenlik yaparız. Neyse seyire bakalım: 2023 Mayıs’ta 91,1 olan bu endeks Nisan 2025’te 83,9 ‘a dek inmiş! Endeks 2024 boyunca da zaten 75-81 aralığında tahterevalli tahtası gibi! Nedenini B. Brecht ‘Tahterevalli’ şiirinde güzelce anlatır! (1)

Ülkemizdeki iktisat politikaları (vergiler, bütçe, enflasyon, faiz vb.) ile tüketici güven endeksi arasında hem uzun hem de kısa dönemde bir ilişki varlığı mevcuttur.(2)

Demek ki, iktisat politikaları yanlış! Tedarikten tüketime dek! Arkadan çalan müzik mi? Ha, o Soner Olgun’un şarkısı: Herşey değişmeli herşey! (3) Hıdrellez’de Dodan ile birlikte ünleyelim mi: Yetiş ya Hızır! (4)

(1): Şiir şöyle:

İyice görüyorum artık düzeni. / Orada, bir avuç insan oturuyor yukarıda, / aşağıda da bir çok kişi. / Ve bağırıyor yukardakiler aşağıya: / ‘Çıkın buraya gelin ki, hepimiz olalım yukarıda.’ / Ama iyice gözlediğinde görüyorsun, / neyin saklı olduğunu / yukardakilerle, aşağıdakiler arasında. / Bir yol gibi gözüküyor ilk bakışta. / Yol değil ama. / Bir tahta bu. / Ve şimdi görüyorsun açıkça; / Bu bir tahterevalli tahtası. / Bütün düzen bir tahterevalli aslında. / İki ucu birbirine bağımlı. / Yukardakiler durabiliyorlar orada, / sırf ötekiler durduğundan aşağıda. / Ve ancak; / aşağıdakiler, aşağıda oturduğu sürece / kalabilirler orada. / Yukarıda olamazlar çünkü, / ötekiler yerlerini bırakıp çıksalar yukarı. / Bu yüzden isterler ki; / aşağıdakiler sonsuza dek / hep orada kalsınlar. / Çıkmasınlar yukarı. / Bir de, aşağıda daha çok insan olmalı yukardakilerden. / Yoksa durmaz tahterevalli. / Tahterevalli. / Evet, bütün düzen bir tahterevalli.

(2): Bkz.: Tuba Gökmen, İktisat Politikalarının Tüketici Güveni Üzerindeki Etkileri, Özgür Yay., 2022.

(3): Şarkının sözleri şöyle başlıyor: Var mısın ey arkadaş, göklere yelken açmaya / Var mısın ey arkadaş, dalga dalga coşmaya / Var mısın ey arkadaş, güneşle kucaklaşmaya / Var mısın ey arkadaş, bu dünyaya razı olmamaya / Herşey değişmeli, herşey! Herşey değişmeli

(4): https://www.youtube.com/ watch?v=QRz0VAX6Bng