İran İslâm Cumhuriyeti’nin tarımsal yapısı (I)

Komşu ülkeler arasında nüfus ve yüzölçümü bakımından en büyüğü İran'dır. İran gerek zorlu doğal koşullar gerekse haksız yere dayatılan ambargo ve yaptırımlar nedeniyle sıkıntı çekmektedir.

Bizim çok ihtiyacımız olan petrol ve doğalgaz, orada fazlasıyla mevcuttur. Gıda maddeleri pahalanmıştır. Taşıma maliyetleri de artmış olup uzak yerlerden gıda temini güçleşmiştir. Ticaretin en yakın ülkeler arasında yapılması zorunlu hale gelmiştir. Garip bir durum ama Avrupa’yı ve diğer batı ülkelerini kapı komşularımızdan iyi tanıyoruz. Başlanmış olan yazı dizileriyle komşu ülkelerin tarımsal yapısını, olanaklarını ve güçlüklerini ele alacağız. Karşılıklı yardımlaşma ve dayanışma için neler yapılabileceğini kavramak için öncelikle bilgi edinmenin yararlı olacağı düşünülmektedir.

YÜZÖLÇÜMÜ

İran'ın toplam yüzölçümü 1,65 milyon kilometrekare olup bunun 1,53 milyonu karasal alandır. Su yüzeyleri 116 bin kilometre karedir. İran'ın Hazar Denizi ve Basra Körfezi'nde 2440 km'lik kıyısı vardır. Türkiye ile 534 km ortak sınırı bulunmaktadır. En yüksek yeri 5625 metrelik Kuh-i Damavand, en alçak yeri -26 metre ile Hazar Denizi'dir. Ortalama yükselti 1305 metredir.

İÇ SULAR

Rusya, Azerbaycan, Kazakistan, Türkmenistan ve İran, Hazar Denizi'ne kıyıdaş ülkelerdir. Hazar Denizi (374 bin km2), Urmiye Gölü (5200 km2) ve Namak Gölü (750 km2)'nün suları tuzludur. Türkiye, Suriye ve Irak ile ortak olan 3596 km'lik Fırat Nehri, Yine aynı ülkelerle ortak 1950 km'lik Dicle Nehri ve Afganistan’la ortak olan 1130 km'lik Helmand Nehri vardır.

NÜFUS

2022 yılı tahmini olarak nüfusu 86 .758.304 kişidir. Nüfusun yüzde 24'ü 0-14 yaş arasında çocuk, yüzde 13'ü 15-24 yaş arasında gençtir. 25-54 yaş arasındaki aktif nüfus oranı yüzde 49'dur. Yüzde 36'sı genç, yüzde 9,6’sı yaşlı olmak üzere bağımlı nüfus oranı yüzde 45,6'dır. Nüfus artış hızı yüzde 0,98'dir. Şehirli nüfus oranı yüzde 76,8 olup, yıllık şehirleşme hızı yüzde 1,32'dir. Nüfusu 1 milyonu aşan 6 şehir vardır. Tahran (9,4), Meşhed (3,3), Isfahan (2,2), Şiraz (1,7), Tebriz (1,6), Karaj (1,6) milyon nüfusludur. İran'ın yüzölçümü geniş olup kilometrekareye 53 kişi düşmektedir. Yaşam beklentisi erkeklerde 74, kadınlarda 77 yıl, ortalaması 75 yıldır.

SAĞLIK 

Bin kişiye 1,58 doktor ve 1,6 hasta yatağı düşmektedir. Nüfusun tamamı sağlık hizmetlerine erişebilmektedir. Yetişkinlerde obezite oranı yüzde 25,8'dir. 5 yaş altı çocuklarda cılızlık oranı yüzde 4,1'dir. Yüz bin canlı doğumda anne ölüm oranı 16 olup, 1000 canlı doğumda çocuk ölüm 14,50'tur.

EĞİTİM

Eğitim harcamaları Gayri Safi Yurt İçi Hasıla'nın (GSYİH) yüzde 3,7'si kadardır. 15 yaş üstü nüfusun okuma yazma oranı erkeklerde yüzde 90 kadınlarda yüzde 81 ortalama yüzde 85,5''tir.

İŞGÜCÜ VE İSTİHDAM

2017 yılı tahmini olarak işgücü 30,5 milyondur. İstihdamda tarımın payı yüzde 16,3 olup, sanayi yüzde 35,1 hizmetler kesimi 48,6 paya sahiptir.  İşsizlik oranı yüzde 11,8'dir. 15-24 yaş arası genç işsizlik oranı erkeklerde 21,2; kadınlarda yüzde 36 ortalama yüzde 23,7'dir. 

EKONOMİ

Satın Alma Gücü Paritesine göre gerçek GSYİH 1,044 trilyon dolar olup kişi başına düşen gelir 2020 yılında 12400 $ olarak tahmin edilmiştir. GSYİH'da tarımın payı yüzde 9,6 olup sanayi ve hizmet kesimleri sırasıyla yüzde 35,3 ve yüzde 55 paya sahiptir. Başlıca tarımsal ürünleri buğday, şeker kamışı, süt, şeker pancarı, domates, arpa, patates, portakal, tavukçuluk ve elmadır. 2017 yılındaki enflasyon oranı yüzde 10'dur.

DIŞ TİCARET

Dış alım yaptığı ürünler: pirinç, mısır, iletişim ekipmanları, soya ürünleri, sığır eti şeklinde sıralanmakta olup 76 milyar dolarlık ithalat yapılmaktadır. Başlıca ihraç ürünleri ham petrol, polimerler, endüstriyel alkoller, demir, Antepfıstığı olup ihracat hacmi 101,4 milyar dolardır.

ABD tarafından İran'a uyduruk nedenlerle ekonomik ambargo uygulanmaktadır. Türkiye dahil birçok ülke, serbestçe alışveriş yapamadığı için sağlık malzemelerinde bile sıkıntı yaşamaktadır.

Bu kısıtlamalara karşın dış ticaret fazlası vardır ve 2017 yılı itibariyle 120 milyar dolar döviz rezervi olduğu tahmin edilmektedir.

PETROL VE DOĞALGAZ

Ham petrol üretimi açısından dünyada 6. sırada olup günde 4251 varil ham petrol üretmektedir. 2018 yılı itibariyle tahmin edilen petrol rezervi 152,7 milyar varildir. Saptanmış olan doğal gaz rezervi yaklaşık 23,72 trilyon m3'tür. 2017 yılındaki 214,5 milyar m3 üretimle dünyada 3. sırada gelmektedir. 11,64 milyar m3 doğalgaz ihraç etmiştir.

ELEKTRİK ENERJİSİ

77,8 milyon kw'lık kurulu kapasitesi olup bunun yüzde 84'ü fosil yakıtlarla yüzde 1'i nükleer yakıtla çalışmaktadır. 272 milyar kwh üretim yapmakta bunun 6,82 milyar kwh ni ihraç etmektedir.

ULAŞIM

22 Havayolu şirketi, 237 uçağı, 319 havaalanı mevcuttur. Havayoluyla yılda 25,6 milyon yolcu taşınmaktadır. 8484 km demiryolu, 223 bin km karayolu olup bunun 195 bin km'si asfalttır.

84 adedi petrol tankeri olmak üzere 893 gemiden oluşan deniz ticaret filosu bulunmaktadır. Çoğuna ambargo uygulanan Bandar Abbas gibi limanları vardır.

TARIMSAL YAPI

İran ve Türkiye'nin nüfusları birbirine yakındır. İran'ın yüzölçümü Türkiye'nin iki katından biraz fazladır. Yaklaşık olarak bu ülkenin yüzde 35'i çöllerle, tuzlu bataklıklar ve çıplak kayalık dağlarla kaplıdır.

Ormanlık alan yüzde 11 olup yüzde 7'si yerleşim yeri, sanayi yapıları ve yollarla kaplıdır. Toplam alanın yüzde 12'sinde tarım yapılmaktadır. Tarım alanının ancak üçte biri sulanmaktadır. Kurak ve yarı kurak iklim tarımsal üretimi güçleştirmektedir. Tarım alanları zamanla azalmaktadır. Kimyasal gübre üretiminde ham madde ve enerji kaynağı olarak fazla miktarda petrol ve doğalgaz kullanılmaktadır. Şaşırtıcı bir olay, petrol ve doğal gaz zengini bir ülke olmasına karşın kimyasal gübre kullanımı da azalmaktadır.

Genel durumu bu şekilde ortaya koyduktan sonra İran'ın tarımsal yapısını kanıtlarıyla birlikte daha ayrıntılı olarak ele alacağız.