Sanat eserlerini algılayabilme

Sanat hakkında insanlardan işittiklerim ve okuduklarımdan yola çıkarak bu makalede sanat eserlerinin nasıl algılanıp değerlendirilebileceğini irdeledim. Gündelik hayatta bir sanat eseriyle ilgilenen (izleyen veya dinleyen) insanlar, genellikle ani ve duygusal tepkiler verebilmektedir. Bunlar da -sanata dair herhangi bir bilgisi olmasa da- sadece “Beğendim”, “Beğenmedim”, “Anlamadım” ya da “Ne kadar güzel” gibi sözlerdir. Özellikle performansa dayalı sanat eserlerinde çoğu seyircinin sorgusuzca alkışı hazırdır. Hatta bazıları performansı anlamaya, içselleştirmeye değil, doğrudan alkışlamaya gelmiştir. Sanat eserlerini tam olarak algılamak için sadece bir anlık duygu yeterli midir? Yoksa, bir eserin derinliğine inmek için entelektüel bir hazırlık ve çaba göstermek bir gereklilik midir? Bu soru, sanatın ve eserlerin algılanması üzerine süregelen en temel tartışmalardan birini oluşturmaktadır. Popüler işler için bir entelektüel hazırlık gerekmese de popüler olmayan sanat eserlerini algılamak için bir kültürel sermaye gerekmektedir.

‘HİSSEDİYORUM ÖYLEYSE ANLIYORUM’

Sanat eserlerinin öncelikle bir duygu meselesi olduğu yaygın bir görüştür. İnsanlar bir resme, heykele veya performansa baktığında eserin yarattığı titreşimi hissetmeyi, estetik zevki almayı yeterli sanabilmektedirler. Elbette ki sanatın duygusal boyutu yadsınamaz; bir eserin renkleri, formları veya teması insanları anında yakalayabilir. Ancak, modern ve çağdaş sanatın giderek kavramsal bir hale gelmesiyle, bu “sadece hissetme” yaklaşımı yetersiz kalmaya başladı. Örneğin, bir Marcel Duchamp’ın “hazır nesnesi”ni (readymade) görmek, sadece estetik bir keyif vermez; bu nesnenin sanatın ne olduğu sorusuna meydan okuyan felsefi ve tarihsel bağlamını bilmeyi gerektirir. Sadece gözle görülen, eserin küçük kısmıdır; asıl kütle, sanatçının niyeti, eserin üretim dönemi, o dönemin toplumsal ve sanatsal akımları gibi entelektüel katmanlarda gizlidir.

ENTELEKTÜEL ÇABA SANATI ALGILAMAYI GELİŞTİRİR

Her tür sanat eserini algılamanın entelektüel boyutu, bir eseri çözümleme yeteneği geliştirmek anlamına gelir. Bu, sanatsal bir bulmacanın çözmeye benzer. Bir eserin yaratıldığı dönemi, o toplumun değerlerini ve siyasi iklimini bilmek, eserin barındırdığı eleştiriyi veya göndermeyi anlamayı sağlar. Francisco Goya’nın tablolarını, İspanya’daki savaş ve zulüm bağlamında değerlendirmeden sadece teknik yeterliliğe indirgemek, eserin gücünü eksik algılamaktır.

Sanat tarihine dair bilgi, bir eserin hangi akımın (İzlenimcilik, Kübizm, Soyut Dışavurumculuk vb.) bir parçası olduğunu ve bu akımın neden ortaya çıktığını kavramayı sağlar. Bu bilgi, sanatçının sanat tarihi içindeki yerini, anlayışını anlamayı sağlar. Sanat eserine bu entelektüel donanımla yaklaşıldığında, eser artık sadece bir dekorasyon veya “eğlence” olmaktan çıkar, üzerinde düşünülmesi gereken bir fikir, bir diyalog ve bir kültürel miras haline gelir.

ENTELEKTÜEL GEREKLİLİK BİR ELİTİZM DEĞİLDİR

Fransızca “seçkin” anlamına gelen “élite” kelimesi, sosyolojik açıdan üst düzey toplum sınıfı olarak düşünülmekle birlikte, insanların bilgilenip kendilerini geliştirmeleri bulundukları sosyal koşulların değil, bireysel olarak kendilerinin değişimini gösterir. Bu da kendini geliştirmeyenle arasında bir fark ortaya çıkarır. Sanat eserlerini doğru algılamak için kendini geliştiren insanlar da doğal olarak farklılaşacaktır.

Sanatı anlamak için bu kadar okumaya, öğrenmeye gerek varsa, sanatın sadece elit bir zümrenin tekelinde kalacağı düşünülebilmektedir. Ancak zaten sanat o kadar geniş bir alan ki herkesin kendi düzeyine uygun tercihleri olabilir. Dolayısıyla, tercih eden kendini geliştirir, etmeyen geliştirmez. Tabii beklenen bir toplumun tüm üyelerinin mümkünse kendini geliştirmesidir. Ama bu her toplumda mümkün görünmüyor. Tiyatroya telefon edip TV’lerde gördüğü “ünlü oyuncu” olup olmadığını soran bir seyirci profilinin sanat eserini içselleştirmek gibi amacı olabilir mi? Ya da bir statü göstergesi gibi “klasik müzik” konserlerine sürekli gittiği halde uzun eserlerin bölüm aralarında alkışlanmamasını öğrenememiş seyirciler... Bazı basit davranış biçimleri için entelektüel seviye değil, bir sanat dalına dair adabı bilmek yeterlidir.

Ancak, entelektüel gereklilik, sanatçının zihnini anlama çabasıdır, bir snopluk göstergesi değildir. Herhangi bir spor dalının kurallarını bilmeden o maç tam olarak takip edilemeyeceği gibi, sanatın da kendi kurallarını, dilini ve tarihini bilmek, alımlama deneyimin katbekat zenginleştirir.

SONUÇ: ESTETİK ZEVK VE DERİN KAVRAYIŞ

Özetle, bir sanat eserinden ilk estetik zevki almak için entelektüel bir ön koşul yoktur. Bir tablonun rengi ya da bir heykelin formu insanları anında büyüleyebilir. Ancak, bu büyünün kalıcı ve derin bir kavrayışa dönüşmesi, yani sürdürülebilirliği için zihinsel bir yatırım şarttır. Sanatçılar eserlerine bir konu, bir fikir ve bir eleştiri yükleyebilir. Sanatçıların ne anlatmaya çalıştığını tam olarak algılamak için, sanat alıcısı insanların da sanatın dilini öğrenmeye gönüllü olması gerekir. Sanat eserleri sadece bir izleme, eğlenme eylemi değil, aynı zamanda bir düşünme davetidir. Bu davete icabet etmek, eserlerin insanlara verebileceği hazzı ve bilgeliği tam olarak deneyimlemesini sağlar. Yaşadığımız çağın gerekliliği, eldeki teknolojik bilgi edinme araçlarıyla da bireyin farklı alanlarda bilgi sahibi olmasına dayalı kültürel sermayedir. Bu kültürel sermayenin bir parçası da sanatı algılayabilecek bilgi sahibi olunmasına dayalıdır.