TÜİK Kütüphane İstatistikleri ve Türkiye kitap pazarı (1)

Geçtiğimiz haftasonu İstanbul Modern’de 1 Şubat 2026’ya dek açık kalacak bir sergi açıldı: ‘Aklın Manzaraları’. Medya sanatçısı Ali Kazma’nın farklı coğrafyalarda ürettiği çalışmaların yer aldığı sergide “lberto Lizbon’da” adlı 2024 yapımı bir video da yer alıyor. Bu videoda Arjantinli yazar ve kitap tarihçisi Alberto Manguel’in kütüphanesinin Fransa’dan Portekiz’e taşınma süreci konu alınıyor. 1948 Arjantin doğumlu Alberto Manguel yazar, editör, çevirmen ve Arjantin Ulusal Kütüphanesi'nin eski genel müdürü. Manguel andığımız serginin açılışında da keyifli bir söyleşiyle yer aldı. Manguel

Bu etkinlik bana geçtiğimiz günlerde Türkiye İstatistik Kurumu’nun (TÜİK) 2024 yılı Kütüphane Raporu’nu açıkladığını anımsattı.Rapora eleştirel bakmadan olmazdı. Sevgideğer arkadaşım Sn. Ertuğrul Çimen’e (MEF Üniversitesi Kütüphane Direktörü ve IFLA -International Federation of Library Associations and Institutions- Avrupa Bölgesel Konsey 2025 -2027 Başkanı) bu raporu değerlendiren bir yazı kaleme almasını rica edince aşağıda sizlere sunduğum yazı ortaya çıktı. Kendisine hem okurlarımız adına hem de kendi adıma teşekkürlerimi sunuyorum.

Yazıya başlık atmak gerekirse belki de Türk Kütüphaneciler Derneği Genel Başkanı Sayın Ali Fuat Kartal’ın sosyal medya paylaşımında kullandığı ‘TÜİK Kütüphane İstatistiklerini Enflasyonla Karıştırdı’ biçiminde bir başlık çok isabetli olacaktır. TÜİK verilerine göre Türkiye’deki kütüphane sayısının 2023 yılında 48.733 olduğu ancak bu sayının 2024 yılında 44.829’a düştüğü belirtiliyor. Bu habere birkaç farklı açıdan bakmakta yarar var. İlk olarak TÜİK verilerinin güvenilir ve sağlıklı olup olmadığı konusu var. Çünkü TÜİK bu verileri ilgili kurumların beyanına göre hazırlıyor ve çoğunlukla otomatikleştirilmiş yöntemler kullanmıyor. Özellikle kamu kurumlarının verilerinin farklı gerekçelerle manipülasyona açık olduğu yıllardan beri TÜİK açısından en sıcak konu başlıkları arasında yer alıyor. Özellikle kamu otoritesinin sanal başarılar yaratacak manipülatif veriler kullandığı yönünde sıklıkla gündeme gelen iddialar var. Haberle ilgili dikkat edilmesi gereken bir başka nokta ise manipülatif bile olsa TÜİK verilerinin eksik olması. Şöyle ki TÜİK aşağıda yer alan tabloda (Tablo 1) yalnızca bazı kütüphane türlerine (Millet Kütüphanesi (1 adet), Milli Kütüphane (1 adet), Halk Kütüphaneleri (1.301 adet), Üniversite Kütüphaneleri (637 adet), Örgün ve Yaygın Eğitim Kurum Kütüphaneleri 42.889 adet) yer vermiş. Oysa özellikle son yıllarda özellikle yerel yönetimler kütüphane açma konusunda oldukça aktifler, bu kapsamda çok sayıda Belediye Kütüphanesi açıldı bu tür kütüphaneler tabloda yer almıyor, ayrıca farklı türden başka kütüphaneler de (Özel araştırma, özel sektör kütüphaneleri vb) bu tabloda yer almıyor özetle bu tablo mevcut haliyle zaten eksik.

Aşağıda yer alan tablo ile ilgili özel bir başlık açılması gereken bölüm ise “Örgün ve Yaygın Eğitim Kurum Kütüphaneleri” ki bunlar teknik olarak “Okul Kütüphaneleri” olarak bilinirler. Tablo 1 incelendiğinde 2024 yılında Millet Kütüphanesi ve Milli Kütüphane sayısı değişmezken halk kütüphanelerinin sayısı 6 adet artarak 1.301 adet, Üniversite Kütüphanelerinin sayısı da 10 adet artarak 637 adet olmuş. ANKA’nın haberine konu olan düşüş ise asıl olarak okul kütüphaneleri alanında yaşanıyor. Yani TÜİK verilerine göre 2024 yılında 3.920 adet Okul Kütüphanesi kapanmış ve 2023 yılında 46.809 adet olan sayı 2024 yılında 42.889 adete düşmüş. Verilerin manipülatif olduğu yönündeki yaygın görüşü bir yana bırakırsak, tüm dünyada okuma alışkanlığının yerleştiği kurumlar olarak bilinen okul kütüphanelerinin sayısının 2024 yılında hiç de azımsanmayacak oranda yaklaşık yüzde 8,37 düşmüş olması özellikle üzerinde düşünülmesi gereken bir husus. Öyle görülüyor ki Milli Eğitim Bakanlığı kamuoyunun ilgisini çeken daha başka pek çok olumsuz uygulamasının yanında bilgiye eşit erişim, demokrasi, insan hakları, dezenformasyonla mücadele, bilgi okuryazarlığı vb. buna benzer pek çok insan hakları kavramının yanında yirminci yüzyıl becerilerinin kazandırılması için kritik rolü olan okul kütüphanelerini de bir planla kimsenin haberi olmadan kapatıyor! Milli Eğitim Bakanlığı’nın diğer pek çok uygulamasının yanında okul kütüphanelerini kapatması da Türk gençliğinin aklın ve bilimin aydınlık yolundan uzaklaşmasına hizmet edecektir.

Tablo 1: Kütüphane türüne göre kütüphane kitap ve kitap dışı materyal yararlanan kişi ve kayıtlı üye sayısı (Kaynak: https://data.tuik.gov.tr/Bulten/Index?p=Kutuphane-Istatistikleri-2024-54192)

SONSÖZ

Ütopyalar toplantılarımızdan Sevgideğer ekolojist arkadaşım karikatürist Kamil Masaracı’nın üç karelik şöyle bir karikatürü vardı: ‘Okuduğu kitaptan bilinçlenen Ö.A. kütüphaneye kaldırıldı.’ Sahi kütüphanelerde acil servis var mıdır? Özel kütüphanelerdeki acil servise kaldırılan okurlardan ücret alınır mı?

(Yazı haftaya devam edecek: Türkiye’nin okuryazarlık durumuna ve Türkiye kitap pazarına da gelecek hafta bakalım).