Yeni ekonomi programındaki eksiklik: Kapsayıcı sermaye!

Geçen günlerde hükümetin Yeni Ekonomi Programı yayınlandı. Bu plan ve programlarda artık dünyadaki bilimsel gelişmelere uygun olarak stratejiler belirlenmesi zamanının gelip geçtiğini düşünüyorum. Dikkate alması gereken kurum ve bireyler “Zorunda mıyım?-Dilber Ay” adlı parçayı söylemeyi bırakıp, “Zorundayım-Harun Kolçak” adlı parçayı söyleseler daha iyi olacak! Umay Ana söyletirse pek de keyifli olmaz!

Herhangi bir ülkenin başarımına (perfomansına) bütünsel bakarsak, salt Gayri Safi Milli Hasıla (GSMH yani İngilizce kısaltmasıyla GDP) büyümesi rakamına bakmanın anlamının modası geçti. Hatta kimi uzmanlar bu GDP kısaltmasını Gross Domestic Product olarak açımlamak yerine bir ironi ile Gross Domestic Problem (Gayri Safi Yurtiçi Problem) olarak açımlarlar. Hatta bu konuda bir kitap bile yazılmış: “Gross Domestic Problem: The Politics Behind the World’s Most Powerful Number, Lorenzo Fioramonti, Zed Books, 2013”. Peki bu başarım nasıl ölçülmeli? Nasıl ölçülmeli ki, bu ölçme Birleşmiş Milletler’in 2030 Gündemi 17 Sürdürülebilir Kalkınma Amaçları ile uyumlu olsun?

KAPSAYICI SERMAYE (INCLUSIVE WEALTH)

Kapsayıcı sermaye kavramı Birleşmiş Milletler tarafından oluşturulmuş, yöneticisi Managi Shunsuke (Kyushu Üniversitesi) ve danışmanı Sir Partha Dasgupta (Cambridge) olan Kapsayıcı Servet Projesi (Inclusive Wealth Project) kapsamında ortaya konmuş bir kavram ama kimi benzer çalışmalarda epey çok. Bizim TÜİK olsun, akademiamız olsun ilgilenmiyorlar.

Kapsayıcı sermaye üç bileşenden oluşturulmuş:

a) Üretilmiş sermaye (Manufactured capital) : Makine ve donanım, binalar, yollar

b) İnsan sermayesi (Human capital): Bilgi, yetenek, eğitim ve yetkinlikler

c) Doğal sermaye (Natural capital): Ormanlar, tarımsal alanlar, akarsular, atmosfer ve okyanuslar, toprak altı kaynaklar da dahil genelde ekosistemler yani. Ülkenin sosyal sermayesi olarak tanımlanan kurumlar, kültür vb unsurlar yukarıdaki üç sermaye bileşeninin oluşumunu olanaklı hale getiren sermaye unsurudur. Servet (wealth) stok nitelikli bir kavramdır. Gelir (income) ise akış nitelikli bir kavramdır. Uç bir durumda, örneğin durağan bir ekonomide, bunların miktarı aynı olabilirse de durağan olmayan bir ekonomide bunların yönleri farklı olabilmektedir. Kapsayıcı Sermaye Raporu’nda bu net biçimde ortaya çıkmış. İnceleme kapsamına alınan 140 ülkede kişi başına GSYH 1998’den başlayarak artarken, bunların 44’ünde kişi başına kapsayıcı sermaye düşme göstermiş! Yine de ortalamada yüksek doğal sermayesi olan ülkelerin GSYH’ı da yüksek olma eğilimi göstermiş. Bu konudaki projede dünyanın doğal sermayesi 2005 yılı kurları ve fiyatları kullanılarak 2014 yılı itibarıyla toplamda 91 trilyon dolar ve kişi başına 13.000 dolar olarak hesaplanmış.

Kişi başına doğal sermaye, petrol zengini Kuveyt’e (362.000 dolar) ve Suudi Arabistan’a (180.000 dolar) göre Yeni Zelanda’da daha fazla (380.000 dolar) çıkmış. En yüksek de Gabon’da çıkmış! Türkiye’nin rakamları için aşağıdaki NOT 1’e bakınız.

Birçok ekonomist doğal kaynakları rekabeti ve yolsuzluğu artıran bir lanet olarak görmektedirler. Bu ekonomistlerin gözlemlerine göre ekonomisi yoğunlukla doğal kaynakları işlenmemiş hammadde olarak ihraç etmeye dayalı ülkelerde yönetimlerde açgözlü, yırtıcı ve zorba nitelikli küçük bir grup tarafından yönetilmektedir. Örneğin ekonomisi madenciliğe dayalı ve kişi başına doğal sermayesi ortalamadan yüzde 25 fazla olan Kongo’da yoksulluk çok keskin! Tersine Singapur gibi doğal kaynakları çok düşük olan bir ülkede çok yüksek GSYH oluşmuş. Singapur’un kapsayıcı sermayesinin yaklaşık üçte ikisi geleneksel yani üretilmiş sermaye, üçte biri de insan sermayesi imiş. Bu lanet meselesine tersten bakıp şans olarak da görülebilir. Servet stoku ve gelir akımının ilişkisindeki kopukluğun nedeninin doğal kaynakları hunharca kullanmak olduğu biçimindeki görüş çok açıklayıcı olabilir. Kapsayıcı Servet raporuna göre, doğal sermayenin yüzde 47’si yenilenemeyecek biçimde kullanılıp, tüketiliyormuş. 1990-2014 döneminde kişi başına doğal sermaye stoku bu 140 ülkenin 128’inde düşmüş!

SERMAYE TRENDLERİ

Acaba bu sermayelerin eğrileri nasıl bir yörünge izleyecekler? Raporda bu da farklı senaryolara göre ortaya konmuş. Yüksek enerji talebinin devamı halinde karbon salımları (emisyonları) gelecek 20 yılda gelişmiş ülkelerde yüzde 7, yoksul ülkelerde yüzde 53, gelişmiş ülkeler hariç dünyanın geri kalanında ortalama yüzde 44 yükselecekmiş. Böyle bir senaryoda dünyanın kapsayıcı serveti artarken, bunun içindeki doğal sermayenin (doğal varlıkların) payı hızla azalacakmış. Örneğin bugünün gelişmiş ülkelerinden birindeki bir kişi, 2040’ta yüzde 21 daha az; yoksul ülkelerdeki bir kişi de yüzde 17 daha az doğal sermayeye sahip olacaklarmış! Dünya genelinde doğal sermaye stokunun beşte birinin yiteceğini söyleyebiliriz kısaca! 2040’ta yoksul ülkelerde doğal sermaye stoku azalması ile üretilmiş sermaye stoku artışı kafa kafaya gelecekmiş! Kestirimlere göre, yalnızca 12 ülkenin gelecek 20 yılda kişi başına doğal sermaye stoku artacakmış! Beri yandan kaynak süpergücü olarak adlandırılan Brezilya, Rusya ve Suudi Arabistan’da doğal sermaye stoku yüzde 30 düşecekmiş! Finansal sermaye birikiyor ama doğal sermaye ters yönde azalıyor!

NOT 1: Türkiye inceleme kapsamında orta üst gelir ile gelişmiş ülkeler içinde yer almış; servet eşitsizliği açısından yapılan karşılaştırmada hem en yüksek eşitsizlik öbeğinde hem de 2000-2014 döneminde en hızlı servet eşitsizlik artışı gösteren ülkeler öbeğinde gözüküyor.

Raporda Batı Asya bölgesi ülkesi olarak anılan Türkiye’nin sermaye stok değişimi 1990-2014 döneminde aşağıdaki tablodaki gibi seyretmiş:

2018 yılı itibariyle Türkiye’nin IWI büyümesi ve bileşenlerin katkıları şöyle olmuş:

Yıllara göre Türkiye’nin kapsayıcı servet tutarı da şöyle seyretmiş:

NOT 2: Meraklısı için rapordan bir alıntı: Kapsayıcı Servet İndeksi (IWI) ile 17 SKA ilişkisi (17 SKA ile ayrıntılı bilgi için şu yazımıza bkz. https://www.aydinlik.com.tr/2030-surdurulebilir-kalkinma-gundemi-melih-bas-kose-yazilari-eylul-2018) IWI, etken kaynak tahsisi ile sürdürülebilir büyümeye (yeşil büyümeye) işaret ederken yoksulların GSYH’nın ölçümüyle kapsayıcı büyümeye (eşitliğe) de işaret ediyor.

IWI artışı şunlardaki iyileşmeye işaret eder:

SKA 1 (Yoksulluğa son) / SKA 2 (Açlığa son) / SKA 3 (Sağlıklı bireyler) / SKA 8 (İnsan yakışır iş ve ekonomik büyüme) / SKA 12 ve 13 (Sorumlu üretim ve tüketim / İklim eylemi);

IWI azalışı şunlarda bir kötülemeye işaret eder:

SKA 13 (İklim eylemi) / SKA 14 (Sudaki yaşam) / SKA 15 (Karasal yaşam)