Çin’in dış politikada daralan manevra alanı

Çin son günlerde üst düzey Amerikalı politikacı ve ticaret simalarına ev sahipliği yaptı. Önce ABD Hazine Bakanı Janet Yellen, nisan ayı başında Çin’in Reform ve Dışa Açılma döneminin simge şehri Guangzhou’ya geldi. Onu ABD Dışişleri Bakanı Blinken ve son olarak da Tesla CEO’su Elon Musk izledi.

ÇİN’E ‘ÜRETME’ TEHDİDİ

Amerikan Hazine Bakanı Yellen, Çin ziyaretinde bir dizi tehdit savurdu. “Çin’in Rusya’ya ekonomik ve teknolojik desteği sürerse yaptırımlar artacak” sopasını sallamaya devam etti. Yellen, Çin’in devlet destekli üretim artışının iç talebin çok üzerinde olduğu ve bunun dünya ticaretini tehdit ettiğine yönelik liberal masalı tekrar ederek şöyle devam etti:

“Çin’de devlet desteğinin yarattığı ucuz çelik mamulleri, ucuz elektrikli araç ve diğer yeşil enerji ürünleri küresel piyasayı istila ediyor. Bunlar ABD ve diğer ülkelerde sanayi kollarının yok olmasına yol açıyor. Benzer bir durum 10 yıl önce de yaşandı. Başkan Biden ve şahsım, bunun bir kez daha yaşanmasını kabul etmiyoruz. Bu endişelerin, gelişmiş ekonomilerden yükselen piyasalara, müttefik ve ortaklarımız tarafından da paylaşıldığını biliyoruz.” ifadelerini kullandı (1).

“Küresel ısınma” söylemini gelişmekte olan ülkelere karşı “sopa” gibi kullanan ABD’nin, Çin’e karşı “yeşil enerji ürünlerini daha fazla üretmeyin” söylemi Batı emperyalizminin iki yüzlülüğünü açıkça ortaya koyuyor.

KÖTÜ POLİSLERİN SAYISI ÇOĞALIYOR

Yellen’den sonra ziyaret sırası ise ABD Dışişleri Bakanı Antony Blinken’daydı. 25 Nisan’da 3 günlük görüşmeler için Şanghay’dan ziyaretine başlayan Blinken için Amerikan basınının önde gelen organlarından Politico “Blinken, kötü polis rolü için Çin’de” başlığı attı (2). Oysa Blinken’dan iki hafta önce Çin’e gelen Yellen edilebilecek tüm tehditleri etmişti. Blinken da Yellen’ın bıraktığı yerden rolünü şu sözlerle sürdürdü: “Rus endüstrisinin yeniden inşa edilmesine olanak tanıyan malzemeleri ihraç etmeyi bırakın, aksi takdirde ABD yaptırımlarıyla karşı karşıya kalacaksınız.”

Elbette iki ziyaret, yaklaşan ABD Başkanlık seçimlerinden bağımsız değil. Hatta kamuoyuna duyurulmayan bir şekilde Pekin’de ortaya çıkan Elon Musk’ın ziyareti gibi. Onunkinin ise Yellen ve Blinken’dan daha farklı bir içerikte olduğunu birazdan açıklamaya çalışacağız. Blinken ve Yellen’ın ziyaretlerine geri dönecek olursak, aslında iki Bakanın da Çin ziyaretlerinde masadaki gündemlerden biri “seçimler yaklaşıyor ve Cumhuriyetçilere karşı Çin düşmanlığını bizim de artırmamız gerekiyor” stratejisini aktarmaktı. Yani Blinken’ın Çinli yetkililere, ABD başkanlık yarışı kızışırken Başkan Biden’ın Çin’e karşı daha sert bir duruş benimseyebileceği konusunda özel olarak bir uyarıda bulunduğunu ve bunun mevcut iç siyasi iklimi yansıtacağını söylediğini tahmin etmek zor değil. Ancak ABD pratikte Çin karşıtı uygulamalarını artırarak sürdürüyor. Ziyaret öncesi yaşanan gelişmelere bakalım.

İSRAİL, UKRAYNA VE TAYVAN…

Dünyada jeopolitik yarılma artarken ABD’nin Ukrayna, İsrail ve Tayvan’ı tek bir cephede gördüğünü gösteren bir gelişme daha yaşandı. Blinken, ABD Temsilciler Meclisi’nin aylarca beklettiği Ukrayna, İsrail ve Tayvan’a milyarlarca dolarlık (95 milyar dolar) yardım sağlayan paketini yasalaştırmasından birkaç saat sonra Çin’e geldi. Yardım paketi, “Tayvan ve Asya Pasifik’teki Çin tehditlerine karşı koymak” iddiasıyla Tayvan yönetimine 8 milyar dolar ayırıyor. Ada seçimlerinde her ne kadar ayrılıkçılar mecliste kaybetse de Başkanlığı kazandılar ve yeni yönetim mayıs ayı sonunda göreve başlayacak. ABD, bir anlamda Tayvan meclisini de yardımlar sayesinde baskılamaya çalışıyor.

Ayrıca Çinli ünlü sosyal medya uygulaması TikTok’un ABD’deki hisselerini satması için ABD uygulamanın sahibi ByteDance şirketine dokuz ay süre tanıdı ve aksi halde uygulamanın ABD’de yasaklanacağını duyuruldu.

SOYKIRIM KARA PROPAGANDASI

Blinken’ın Çin ziyareti öncesinde “Eğer Çin bir yandan Avrupa ve diğer ülkelerle iyi ilişkiler istediğini iddia ediyorsa, diğer yandan Soğuk Savaş’ın sona ermesinden bu yana Avrupa güvenliğine yönelik en büyük tehdidi körüklüyor olamaz.” açıklamasını da ayrıca not etmek gerekiyor.

Yine ziyaret öncesi Blinken, Pekin’i tekrar “soykırım ve ağırlıklı olarak Uygurlara karşı insan hakları ihlalleri” ile suçlayan ABD’nin yıllık Ülkeler Raporu’na atıf yaparak (3) Çin’e yönelik Uygur meselesinde kara propagandaya devam etti ve ziyaretin herhangi “yumuşama” belirtisi içermeyeceğini de göstermiş oldu.

MUSK, TRUMP’IN ELÇİSİ OLARAK MI GELDİ?

28 Nisan öğleden sonra ise kamuoyuna duyurulmayan sürpriz bir ziyaret Çin basınında yer aldı. Elon Musk Pekin’e geldi ve Çin Başbakanı Li Qiang ile bir araya geldiği duyuruldu. Çin’in yeni Başbakan’ı Li Qiang, Xi Jinping’in en güvendiği adamlardan ancak önemli bir özelliği de özel sektörle sıkı ilişkisi. Göreve geldiğinde Batı basınında küçük umutlar vardı kendisiyle ilgili. Örneğin Li göreve geldiği gün CNN’de çıkan bir değerlendirmede “Yeni Başbakan, gelecekle ilgili endişelerin ortasında özel sektöre güvence vermeye çalışıyor” başlığı atılmıştı (4).

Başbakan Li de görevi aldığı ilk konuşmasında “pazar odaklı yaklaşım” ve “Çin ve Amerikan ekonomileri birbirlerinin gelişmesinden faydalandı” ifadelerini kullanarak Batı ve özel sektöre mesaj vermeyi eksik etmemişti. Başbakan Li ayrıca sık sık insanlık ve medeniyet karşıtı İsrailli yazar Harari’nin Homo Deus kitabını da Çinli gençlere okuması için salık veriyor … (5)

Dostlukları eskiye dayanan Elon Musk ve Li Qiang, 28 Nisan günü Pekin’deki görüşmelerinde Musk’ın görünürdeki hedefinin otopilot teknolojisinin ileri versiyonu otonom sürüş teknolojisini piyasaya sürebilmek olduğu görülüyordu. İstediğini de iki gün içinde aldı.

Musk’ın ziyaretinin bir diğer amacı, Yellen ve Blinken’a karşıt olarak Trump’ın elçisi olarak Çin’e gelmiş olduğunu iddia edenler de çıktı. Musk’ın Trump’ı desteklediği açık bir gerçek. Fakat Musk, Trump’ın Çin politikasından keskin bir şekilde ayrılıyor. Tesla için Çin pazarı, Trump’ın Çin’i çevreleme stratejinden çok daha önemli ve o da kendi için önemli olana odaklanıyor. Çin sermayesinin de kendi “sınıf arkadaşına” güvendiği açık. Musk her geldiğinde el üstünde tutuluyor ve çok kez Xi Jinping ile bile programda olmamasına rağmen alelacele görüşme ayarlanıyor. Çin büyük burjuvazisinin ABD burjuvazisi ile “kazan-kazan” stratejisinin vücut bulmuş hali Elon Musk’tır.

Kaldı ki Musk, kendi sınıfsal çıkarları için ABD başkanlık seçimlerinde belki de “iki kötüden” daha az kötü olanı seçiyor. Bu, onun Trump’ı stratejik olarak desteklediği veya Trump’ın tüm politika önerilerine tamamen uyumlu olduğu anlamına gelmiyor. ABD’de büyük burjuvazi iki gruba ayrılmış durumda: Esas olarak Soros tarafından temsil edilen Wall Street mali sermayesi ve Gates, Zuckerberg gibi Silikon Vadisi elitleri tarafından temsil edilen yüksek teknoloji sermayesi. Musk da bu teknoloji sermayesi grubunun bir üyesi. O bir alternatif, ancak ulus ötesi işlere sahip büyük bir kapitalist olduğu sürece neoliberal küreselleşmeyle (Çin ve ABD burjuvazisi arasındaki resmi olmayan anlaşma) ilgili çıkarları var elbet. Kaldı ki Çin’in elektrikli araç piyasasında Tesla’yı geçerek öncülüğü alması ve Hindistan’da Tesla’ya yönelik katı yükümlülüklerin getirilmesi Musk’ı oldukça zorluyor (bunda Musk’ın da büyük payı var zira Elon Musk Nisan sonunda Hindistan’da Modi ile görüşerek 3 milyar dolarlık bir yatırım açıklayacaktı fakat ziyaret iptal edildi). Yakında yapılan bir açıklamada Tesla’nın küresel işgücünde yüzde 10’luk bir işten çıkarmaya gideceği duyurulmuştu (6). Tüm bu sıkıntılı süreç içinde Musk’ın nefes almaya çalıştığı görülüyor.

ÇİN DIŞ POLİTİKASININ ÇIKMAZI

ABD, temel yaklaşımında Çin’i kendisine en önemli stratejik rakip ve uluslararası düzene en ciddi jeopolitik meydan okuma olarak görmeye devam ediyor (7).

Çinli yetkililer ise ABD’li muhataplarına cevap verirken tereddüt içerisindeydiler. İlk olarak Yellen’in ziyaretinde ABD, Çin’i esasen iki nokta üzerinden sıkıştırmaya çalıştı: Ticaret ve Rusya-Ukrayna savaşı. Çinli yetkililer, ticari meselelerde “Sayın Yellen’ın Amerikan ekonomik stratejisi hakkındaki hayal kırıklıklarını dile getirdiklerini bildirdik” derken, Rusya-Ukrayna savaşında ise mevziyi geriden kurmanın çıkmazı içindeler. Çinli Başbakan Yardımcısı He Liafeng, Yellen’a verdiği cevapta “Çin’in Rusya’ya askeri destek sağlamama politikası izlediğini” söylediğini de sözlerine özel olarak ekledi. “İki tarafın bu konuda işbirliği yapabileceği yönündeki iyimserliğini” (?) dile getirdi.

Blinken’la görüşme sonrası ise Çinliler Rusya konusunda “serbest ticaret hakkı” temelli savunma pozisyonunu sürdürdü. Blinken’ın “Çin’in Rusya’ya sağladığı teknolojik ve ticari destekte bir değişiklik görmezsek tamamen hazır olduğumuz eylemlere bakıyoruz… 100’den fazla Çinli kuruluşa zaten yaptırım uyguladık, ihracat kontrolleri yaptık ve ek önlemler almaya tamamen hazırız” sözleri üzerine Çin Dışişleri Bakanı Wang Yi, “Çin’in meşru kalkınma hakkı makul olmayan bir şekilde bastırıldığı ve temel çıkarlarımız zorluklarla karşı karşıya olduğu için ABD ile ilişkiler aşağı yönlü bir sarmal hali aldı.” şeklinde yanıt verdi.

Çin’in Deng Xiaoping dönemiyle başlattığı “dış politikada fazla dikkat çekmeden ekonomik gelişmeye önem verme” stratejisi son dönemde jeopolitiğin de dayatmasıyla değişikliğe uğramaya başlamıştı. Ancak geleneksel politikanın izleri ve Çin büyük burjuvazisinin etkisiyle gelişen dünyaya elini uzatmada birçok alanda Çin için manevra alanı daralıyor.

Bu açıdan jeopolitik gelişmelerde Çin’in ABD kadar atak ve tutarlı olamadığını görüyoruz. Wang Yi’nin birkaç kez Çin’in İran’a Gazze’de Hamas, Lübnan’da Hizbullah’a, Yemen’de Husilere ve diğer güçler de dahil olmak üzere desteklediği vekalet gruplarını kısıtlamaya çağırması buna bir örnek.

Rusya’nın NATO’ya karşı başlattığı ilerici savaşa tereddütlü ‘destek’ ise bir başka örnek. Xi Jinping’in açıkladığı 12 maddelik önergede her ne kadar savaşı ABD ve NATO’nun kışkırttığı belirtilse de önergenin ilk maddesinde “Tüm ülkelerin egemenliklerine saygı duymak”, üçüncü maddesinde ise “Çatışma ve savaş kimseye fayda sağlamaz” ifadeleri dikkat çekiyor (8). Rusya’nın NATO ve piyonlarına karşı Kiev’deki Neonazi rejimine verdiği insanlık savaşını Çin bir yönüyle “kazananı olmaz” temelinde değerlendiriyor çünkü Çin büyük burjuvazisi savaştan rahatsız. Nitekim Çin’in mevziyi “silah vermiyoruz, ticari ilişkilerimiz ise sizi ilgilendirmez” anlayışı karşısında ABD atak yapıyor ve Çin’i Rusya’ya karşı ticari ilişkiler konusunda da baskılamaya devam ediyor.

Elbette Çin’in gelişen dünyaya Kuşak ve Yol Girişimi, BRICS ve Şanghay İşbirliği Örgütü üzerinden sunduğu fırsatlar çok kutuplu düzenin taşlarını döşüyor. Çin’in Avrupa ile ilişkileri de bunun olmazsa olmaz parçası. Bir yandan Alman lider Olaf Sholz’un yine bu ayda yaptığı Çin ziyareti ABD basınında “Alman lider Çin ejderine neden boyun eğiyor?” başlıklarıyla görülüyor (9). Diğer yandan Batı Asya’da İran ve Suudi Arabistan arasını düzelten esas etmen olarak Pekin görülürken şimdi Hamas ve El Fetih liderleri tekrar Pekin’de ağırlanarak Çin’in bölge ve dünya ölçeğinde barışçıl diplomasisi etkisini artırmaya çalışıyor. Yalnız çelişki, dünya ölçeğinde olduğu gibi Çin içinde de devam ediyor. Bu iki çizgi mücadelesinde Mao ve Zhou En Lai dönemi “ezilen devletlerle antiemperyalist ilişkiler esas kilit noktadır” anlayışı mı hâkim gelecek yoksa Deng sonrası palazlanan Çin büyük burjuvazisinin “suyun öteki tarafını ürkütmeyelim” temelinde “büyük devletlerle ilişki ana belirleyicidir” anlayışı mı? Çin dış politikasının sınıfsal çelişkisini belirleyen esas etmen burada yatmaktadır ve bu yüzyılın şekillenmesinde en belirleyici unsur da bu olacaktır.