Vikinglerin ilk adı Veving’in kökündeki ‘meçhul dil’

Vikinglere verilen isimler Väringi (Veringi), Väringar (Veringar), Varing, Varangoi, Varjagerna (Varyagerna), Vikingar, Ruser, Norröner, Norsemen, Normanni. Bizans kaynaklarında Baranghos diye de anılıyor.

Araplar, Varank Baring diyorlar.

Ver-ber kökü:

Bütün dillerde sadık ve fedakâr

Vering adının, Vikinglerin kendi dillerinde gönüllü, sadık, fedakâr anlamına geldiğine 25 Ağustos 2013 günü, bu köşede kaynaklarını belirterek değinmiştik.

Hintavrupa dilleri ve Türkçede, gerçek, doğru, yeminli, sadık, cömert, fedakâr gibi anlamlar, ver ve var kökenli sözcüklerden türetilmiş. Bugün özverili diyoruz, yine ver kökünden. Kendini veren! Aynı Veringler gibi.

Väring, (Vering) zamanla Kuzey ve Doğu coğrafyasındakileri, Danlardan (Danimarkalılar) ve Norlardan (Norveçliler) ayıran bir adlandırma olmuş.(1) Doğu coğrafyasının altını çiziyoruz. Doğu, Kuzey Karadeniz boylarına kadar uzanıyor.

Sözcük, İskandinav dillerinde ortak. Bu dillerde vär (veer), yemin, sadakat, erlik anlamına geliyor. Abdullah Gürgün’ün söz-

lüklerden ve kökenbilimi kitaplarından özetleyerek bana bildirdiğine göre, sadakat, erdemlilik, harbilik, delikanlılık gibi özelliklerin bütününü ifade ediyor.

Söz-anne Söz-baba Söz-kardeş

Günümüz İsveççesinde aynı kökten swära yemin etmek demek. Bir çift evlendiklerinde birbirlerine sadakat yemini ettikleri, söz verdikleri için olsa gerek, İsveççede kayınpeder (swärfar), kaynana (swärmor), kayınbirader (swärbor), baldız (swärsister)sözcükleri hep wär (ver) kökenli.

Burada swär (söz) sözcüğünün Türkçedeki sav, sövmek, söylemek, söz gibi aynı kökten gelen sözcüklerle benzerliği de dikkat çekiyor (İngilizcede say).

Türkçedeki sav, hem söz hem de savunma anlamlarını içeriyor. İsveççe ve Kuzey dillerinde de öyle. Vär kökeninden söz verme anlamı yanında, savunma ve direniş anlamı da türetilmiş.(2) Buyurunuz: Eski İsveççede vceria, Erken Kuzeyce warjön, İzlandaca verja, Danca vairge, Gotça war, savunma ve koruma anlamlarına geliyor. Ural Altay dili olan Fincede de varjo, aynı anlamda.(3) İsveççede vara, dikkat et, mukayyet ol anlamıyla yine korunma anlamından türemiş.(4) Bizim dikkatimizi çeken, bütün bu anlamların Türkçe ver ve var kökenli sözcük ailesiyle buluşması.

Väring’in kökü İsveççe, Rusça, Grekçe ve Arapça içinde gösterilemiyor

Ver/var kökü, Hintavrupa dillerinde ve Türkçede ortak. Ancak Väring sözcüğünün kökünün İsveççe olduğunu kuşkulu bulanlar, bizzat İsveç kaynakları.

Bir önemli ipucu daha: Väring sözcüğü ilk kez Rusya’da kullanılıyor. Geldik mi Kuzey Karadeniz bozkırına, isterseniz İskit veya Kıpçak bozkırı deyin. Slav Rusları, sözcüğü Varjag (Varyag) halinde ödünç alıyorlar. Buradan sözcüğün kökeninin Rusça olmadığı da saptanıyor. Ruslar bu sözcükle İskandinavyalıları tanımlıyorlar.

Arapçada ise Varank.

Greklere gelince, İskandinavlar için kullandıkları “Rhos” yerine, 1000’li yıllarda artık Barangos diyorlar.(5) Bu Barangos adını aklımızın bir köşesine koyalım. Çünkü altından marangoz değil ama başka bir şey çıkacak. Grekler ilk başlarda bu yeni adlandırmanın anlaşılması için, iki adı birleşti-rerek kullanıyorlar: Rhos-Varung veya Varang-Rhos diyorlar. Buradaki B>V dönüşmesini de yazın bir kenara. İskandinavya’nın Greklerdeki adı ise, Varangia. Ruslar Baltık Denizi’ne Varjag Denizi, Araplar ise Varank Denizi diyorlar. Tıpkı bir zamanlar Karadeniz’e Rhos Denizi denmesi gibi.(6)

Sözün özü, İskandinav kaynaklarına göre, Väring sözcüğünün kökü İsveççe, Rusça, Grekçe ve Arapça içinde gösterilemiyor. Bu dillerin hepsi, sözcüğü “meçhul” bir dilden almışlar. Ama sözcüğün anlamı biliniyor; Yeminli, sadık. Bu yeminli ve sadık anlamına sıkı yapışalım; köküne oradan varacağız.

‘Meçhul dil’

Vikinglere Väring dendiğini 11. yüzyılın büyük bilgini Kaşgarlı Mahmut’tan da öğreniyoruz. Büyük bilgin, Divanı Lügat-it Türk’e koyduğu haritada yer alan kavimleri sıralarken, birinci sırada Varyagların adını anıyor.

Geliyoruz Vikinglerin ilk adı olan Väring (Yeminli, Sadık) sözcüğünün kökenine. Sözcüğün ortasındaki ä sesinin e ile a arası, ea gibi okunduğunu hatırlatalım.

‘El Baring deniyordu bunlara’

Daha ilginçi, Väringler, Arap kaynaklarında Baring diye de anılmaktadır. 10. yüzyılda Asya içlerinden Karadeniz’in kuzeyine kadar Türk kavimlerinin yaşadığı coğrafyayı gezen ünlü Arap Gezgini İbn Fadlan, Vikingleri anlatırken, “El Baring deniyordu bunlara” diyor.

Bizans kaynaklarındaki Väring ve Barang, Arap kaynaklarında Baring! Sözcüğün diğer dillere hem B hem V sesiyle girmesi, Türkçenin çeşitli zaman ve ağızlarında her iki halinin de bulunmasını hatıra getiriyor. Bu ismin hem Baring hem de Väring diye geçmesi, yalnız Türkçedeki B>V dönüşümüyle açıklanabiliyor.

Türkçede ber/ver kökü

Ver, var kökleri, Türk dillerinde B>V dönüşümü nedeniyle (ber>ver, bar>var) diye iki haliyle de görülmektedir. B sesiyle başlayan sözcükler, Türkçenin bazı lehçelerinde P sesiyle başlıyor. Örneğin Sarı Uygurcada, ber kökü per olmuş.(7) Bermek kökünden gelen berin bazı Türk dillerinde perin olmuş.

Türkçenin 1878 yılında ilk Kökenbilim Sözlüğü’nü yayınlayan Vambery, ber, ver, köklerinin aynı olduğunu bütün ağızları incele-yerek saptıyor.(8) Ber-ver kökü, Türkçenin bütün ağızlarında yalnız vermek eylemini değil, kendini adamak, feda etmek ve sadakat anlamlarını da içeriyor:

Dip not:

1- Lena Tunmark-Nylen, Jan Peder Lamm, Gören Tegner, Ann Sandwall, Vikingatidens ABC (Viking Döneminin ABC’si) Statens Historika Museum. 1981, s.292 vd.

2- Fornsvensk Lexikalisk Databas.

3- Elof Hellquist, Svensk etymologisk ordbok, C.W.K. Gleerups förlag, Lund 1922, http://runeberg.org/svetym/1261.html, s.1173.

4- Söderwall Lexikon.

5- Åke Ohlmark, Fornordiskt lexikon, Tiden 1893, s.393.

6- Bu bilgileri sağ olsun Abdullah Gürgün ulaştırdı. Kaynak şöyle: Nordisk Familjebok, Stockholm, Gernandts boktryckeri-aktiebolag, 1893; http://runeberg.org/nfag/0804.html, s.1600.

7- Ölmez, Mehmet, Çin’deki Türk Dilleri ve Bugünü (Dilleri ve Kültürleri Yok Olma Tehlikesine Maruz Türk Toplulukları 4. Uluslar arası Türkiyat Araştırmaları Sempozyumu Bildirileri, Ankara 2013, s.410.

8- Vambery, Etymologisches Wörterbuch der Turko-Tatarischen Sprachen, Leipzig, F. A. Brockhaus, s.213.