Lalibela, Meskel Festivali ve büyülü Etiyopya... Etiyopya izlenimleri-4

Lalibela, Etiyopya’nın kuzeyinde Amhara bölgesinde bir müze şehir. Eski adı Roha. Efsaneye göre Kral Lalibela Kudüs’e gidemeyen hacılar için Roha’da Kudüs’ü yaratmak istemiş. Yaratmış da. Kral Lalibela ölünce Roha şehrinin adı değiştirilip Lalibela yapılmış. 300 yıllarında Aksum Krallığının Ortodoks Hristiyanlığı devlet dini olarak seçmiş olması bugün de Etiyopyalılar için çok önemli. Etiyopya’da domuz eti yememek, erkek çocukların doğumdan sonraki 8. günde sünnet edilmesi, pazar günü çalışmamak gibi Museviliğin “Eski Ahit” kuralları halen uygulanıyor. Buna rağmen şimdiki anayasada devlet dini yok, din özgürlüğü var. Etiyopya’nın Müslüman oranı %45, Ortodoks Hıristiyan oranı %40.

Lalibela’nın denizden yüksekliği 2360 metre. Dağları, ovaları yemyeşil. Küçük bir havaalanı var. Bizim gezi başlamadan bir hafta önce Etiyopya’da hiç bitmeyen çatışmalardan biri Amhara bölgesinde yaşanmaktaydı. Amhara’nın etnik milis gücü (Amhare Tegadlo) bölgedeki çeşitli hoşnutsuzluklar nedeniyle hükümet kuvvetleriyle çatışıyor. Çatışmaların izlerini küçük havaalanının kapılarında kurşun delikleri olarak gördük. Bölgede kontroller arttırılmıştı. İnternet bağlantısı da kesilmişti. Akşam 20’den sonra sokağa çıkma yasağı ve elektrik kesintisi uygulanıyordu. Yaklaşık 12 bin kişilik şehre “zifiri karanlık” denilen karanlık çökmeden Laliba’nın yerel yemeklerinin tadına baktığımız lokantadan ayrıldık. Otelimize ulaştığımızda gökyüzünün bizi müthiş bir yıldız şölenine davet ettiğini gördük.

Hiç bu kadar “din” vurgusu fazla bir otelde kalmamıştık. Tavan boyamalarından, yatak örtülerine, duvar süslerinden kapı süslerine her yer, Etiyopya usulü dini motifli resimler ve nakışlarla süslenmişti. Hz. İsa ve havarileri nereye gitsek kocaman gözleriyle bizi izliyordu. Bu eski çağlardan kalan Hristiyan resim sanatının yaşatılması için bugün de kilise okullarında, köylerde çocuklara, gençlere eğitim veriliyor. Kadın gruplarında nakışları yapılıyor, kumaş baskıları hazırlanıyor. Bu nedenle her yer kocaman gözleriyle bakan havarilerle dolu. Otelin tüm mobilyaları masif ahşap ve demirdi (ferforje). Hiçbir mobilyayı yerinden oynatmaya gücüm yetmedi! Laf arasında ferforje mobilyaların Çin malı olduğunu söyleyiverdiler. Oteldeki belki tek tahtakurusu da “öyle gezilmez böyle gezilir” diye düşünmüş olmalı ki beni perişan etti! Gezinin kalan kısmını kaşınarak tamamlamak zorunda kaldım. İyi ki İstanbul’a gideceğim diye tutturmamış küçük canavar.

KAYA KİLİSELER

Lalibela’daki kiliseler UNESCO’nun “Dünya Mirası” listesinde. Yer seviyesinde 15 metre aşağıya doğru kırmızı tonlu, tek parça volkanik cürüf kayalar oyularak (monolitik) yapılmış kiliseler. Tam 11 kilise var. Her bir kilise yukardan başlanarak aşağı doğru oyulmuş. Her bir kilisenin dış ve iç duvarları dini ve yerel motiflerle süslenmiş. Kilise sütunları, pencereler, kapılar, vaftiz havuzları, hacı mezarları hep kayalar oyularak yapılmış.

O dönemlerden kalma ahşap kapılar dahi yerli yerinde duruyor. Dini motiflerle yapılmış duvar resimlerinin insan elinin ulaşacağı yerde olanları, herkes ellediği, öptüğü için çok yıpranmış. Özellikle İncil’den alınma sahneleri gösteren renkli resimler silinmiş. Geometrik desenler daha iyi durumda. İngiliz arkeologların son araştırmaları en eski 3 kilisenin 600 yıllarında, 5 kilisenin 900-1000 yıllarında, 3 kilisenin de 1200 yıllarında yapıldığını göstermiş. Bazı kiliseler arasında tüneller var.

Her kilisede üç bölüm yer alıyor. Sıradan insanların girdiği ilk bölümde kadınlar ve erkekler birbirinden ayrılıyor, dua ediyorlar. İkinci bölümde papaz 3 defa haçını öptürüyor, Hz. İsa için tören yapıyor, şaraplı ekmek dağıtıyor. Sadece papazların girebildiği son bölümde ise kutsal tabletler bulunuyor. Kutsal tabletler Etiyopya’da olduğuna inanılan Hz. Musa’nın 10 emirinin 40 bin kopyasından biri. Lalibela dahil tüm Etiyopya kiliselerinde bu “kutsal kopya tabletler” var. Bu tabletlerin olmadığı kilise, kilise sayılmıyormuş.

Eski çağlardan kalan kilise duvarına gömülmüş hacıların iskeletleri açıkta duruyordu. Dışardaki vaftiz havuzlarının biri doluydu. Papazlar turistlere karşı hoşgörülü. Kiliseler müthiş etkileyici. Burada din adına bir dayanışma ve hizmet sistemi oluşturulmuş. Kiliseye arka kapıdan girerken ayakkabılar çıkarılıyor, kilisenin gönüllülerince ön kapıya taşınıyor, bahşiş almıyorlar. Kilise bölgesini ellerinde çalı süpürgeleri “tanrı aşkına” süpürüyorlar. Kutsanmış tahıllarla papazın törende dağıtacağı ekmekleri pişiriyorlar. Kilise duvarlarını öpen Etiyopyalılar, kiliselerde huşu içinde dua edenler, secdeye kapananlar, papazın elini öpen, kiliseleri tepeden görecek şekilde öbekler halinde çömelerek bekleşen yüzlerce insan, İngilizcelerini ilerletmek için turistlerle konuşmaya başlayan sonra da konuştuğu için para isteyen gençler, çocuklar derken yazacak çok konu var ama burası dindarı bol yoksul bir bölge. Yol kenarındaki tarihi mezarlıklar çok bakımsız.

LALİBELA’DA MESKEL FESTİVALİ HAZIRLIKLARI

Meskel Festivali 26 Eylül'de Hz. İsa’nın gerçek kutsal haçının ortaya çıkarılmasını anmak için Etiyopya genelinde büyük katılımlarla kutlanan bir festival. Biz hazırlıkları Lalibela’da gördük, kutlamayı Addis Ababa’da izledik.

Otele kadar gelen duman ve tütsü kokusunu takip ederek Lalibela meydanına geldik. Meydan dediğim ilk gün uğradığımız ve kiliselere giriş biletlerini satan, müze/kilise olarak faaliyet yapan ilginç binanın da olduğu ana cadde. İlginçti çünkü bu binanın dev parabolleri vardı, dini personel TV kanalı olarak CNN US izliyordu, hiçbir yerde internet yokken onlarda vardı, demek ki maddi imkanları fazla ki hiç gereği yokken bize dini baskılı tişörtler hediye ettiler.

İşte o cadde boydan boya bir pazar yeri gibiydi. Kumaş satanlar, giysi, ayakkabı, çanta vs satanların yanı sıra kan dökmenin şart olduğu Meskel kutlaması için kurbanlık canlı hayvan satışları yapılıyordu. Herkes kesesine göre küçük ya da büyükbaş hayvan alıyordu. Bolca tütsü, çiçekler ve ağaç süslemek için dallar vs satılıyordu. Her yer renkli flamalarla süslenmişti. Şehirden kutsal kaya kiliselerine doğru müthiş bir insan akını vardı. Dağ taş geleneksel giysili insanlarla dolmuştu. Herkes kiliselere gitmeye, dua etmeye ve kurban kesmeye odaklanmıştı. Ortada yakılacak dev ateş için de hazırlıklar tamamlanmak üzereydi ki Lalibela’dan ayrıldık.

ADDİS ABABA

Etiyopya’da yeni hanedan başa gelince kendisine yeni başkent kurarmış. Addis Ababa, 1887’de Kral Menelik ile başlayan yeni hanedanlık döneminde kurulmuş. Yeni çiçek anlamına geliyor. Addis Ababa, Etiyopya’nın ve Afrika Birliği’nin başkenti. 80 farklı dil konuşulan şehirde Yahudi, Hristiyan ve Müslüman din grupları da var. Coğrafi olarak Oromia bölgesinin ortasında kalması nedeniyle özellikle son çatışmalarda neredeyse ablukaya alınmıştı. Hükümet güçleri Türkiye’nin gönderdiği SİHA’larla üstünlüğü ele geçirmeseydi, Addis Ababa düşebilirdi.

Deniz seviyesinden 2355 metre yükseklikteki konumuyla La Paz (Bolivya)’dan sonra dünyanın en yüksek ikinci başkenti. Havanın sıcak olduğu bir günde çok şiddetli bir yağmurla karşılandığımız Addis Ababa’da ana caddelerin birinde dereler gibi sular akarken sığınacak çatı altı dahi bulamayan, aralarında çokça çocuk da olan yoksulları sırılsıklam ve yalınayak yağmurun dinmesini beklerken görmek üzücüydü.

MESKEL FESTİVALİ

Meskel Festivali Bizans İmparatoru Konstantin'in annesi Bitinyalı Helena'nın İsa'nın çarmıha gerildiği gerçek haçı ve kutsal emanetleri bulmasını kutlamak için düzenlenen bir festival. Helena, bu nedenle Azize Helena olarak kutsanmış.

Etiyopya kendini, 300 yıllarından beri devlet dini olarak benimsediği Hristiyanlığın sahibi gibi görüyor ve şatafatla kutlama yapıyor. Meskel Festivali ülkede resmî tatil. Bu Omo kabileleri için ne ifade ediyor bilmek zor ama Ortodoks Hıristiyan dünyasını temsil eden heyetler, gruplar geliyor. Esas merkez Katolik Vatikan/ Papalık bu töreni “sadık tebaanın küçük bir bayramı” gibi görüyor olmalı ama bu törenler sırasında Etiyopya duruyor!

Meskel Festivali, BM “Somut Olmayan Kültürel Mirası” listesinde de yer alıyor. Addis Ababa’nın en büyük toplanma alanı olan Meskel meydanında müthiş bir geçiş töreni hazırlanıyor. Develer, araçlar süsleniyor, on binlerce çocuk-genç-kadın-erkek koroları, değişik gruplar özel giysileriyle ilahiler eşliğinde dans ederek, koşarak geçiyor. Sarı papatyalarla bezenmiş dev bir ağaç akşam yakılacağı saate kadar meydanı süslüyor. Bizanslı Helena’nın elbiseler giydirilmiş, süslenmiş heykelleri omuzlarda ya da geçit töreni arabalarında taşınıyor. Bu arabaları, Azize Helena’nın eteklerini öpenler de var, Azize Helena gibi giyinenler de. Bu kadar yoğun bir dini tören hiç görmemiştim. Küba’daki 1 Mayıs ve Rio’daki Samba festivallerinden çok farklı! Sanıyorum bir yıl boyunca bu festivale hazırlanıp elbiselerini dikiyorlar. Koruma çok üst düzeyde, polis ve askerler kuş uçurmuyor! Atlı askerler sürekli devriyede. Biz de festivali “yabancı misafirler” platformundan çok yakından izledik. Yurt dışından gelen heyetleri görmek de çok ilginçti.

Bugün Meskel meydanı olarak bilinen devasa alanın adı “Devrim meydanı”imiş. Meydandaki devasa panolarda asılı “Kızıl Terör Müzesi” reklamı ilgimizi çekti ama göremedik.

ETİYOPYA’NIN BÜYÜSÜ

“Büyülü Etiyopya” sloganıyla tanıtılan Etiyopya yüzyıllar boyunca hiçbir değişime uğramamış gibi görünen kabileleri ve coğrafyasıyla çok değişik bir ülke. Daha görmediğimiz birçok kabile, birçok bölge var. Umarım bir gün yolumuz yine Etiyopya’ya düşer.

Etiyopyalılar sömürgeleştirilemediklerini övünerek anlatıyorlar. 1896 yılında İtalya Krallığına karşı kazandıkları Adua (Adwa) zaferi, bugün Etiyopya’da milli bayram olarak kutlanıyor. Adua, Pan Afrikanizmin de sembolü. Bu savaşta sömürgeci İtalyanlarla birlik olup Etiyopya’ya karşı savaşan Eritrelileri ise affetmemişler. Savaşta ele geçirdikleri Eritrelilerin sağ ellerini ve sol ayaklarını keserek cezalandırmışlar. İkinci Dünya Savaşı’nda, 1936-1941 yıllarında, faşist İtalyan birliklerince işgal edilen Etiyopya, İngilizler İtalyanları bölgeden çıkarınca işgalden kurtulmuş ama İngilizler, Ogaden bölgesinin ve Eritre’nin yönetimini bırakmamışlar. Etiyopya, 1945 yılında Birleşmiş Milletlere üye olan ilk bağımsız Afrika devleti.

Savaş sonrası yakın tarihi iç savaşlar ve savaşlarla dolu. En çok savaştıkları Eritre halkı ile Etiyopya’nın kuzeydoğusundaki halk aynı etnik kökenden geliyor, Tigray halkı! Somali halkı Etiyopya ve Somali arasında bölünmüş durumda. Bu yüzden Ogaden bölgesi her zaman savaş çıkabilecek bir bölge. Güneydoğu Sudan kabileleriyle Etiyopya’nın güneybatı bölgelerinde yaşayan kabileler akraba!

90 HALK GRUBU VE 80 FARKLI DİL

Kısacası Etiyopya bölgedeki güçlü ama karnı çok yumuşak bir ülke. Etiyopya’da 90 halk grubu var ve bu gruplar 80 farklı dil konuşuyor. İdari olarak etnik temelde 9 eyalete bölünmüş, Addis Ababa ve Dire Dawa da iki özerk şehir. Etiyopya her grubun var olduğu kendine özgü bir yönetim biçimi oluşturmuş ama çatışmalardan hiç kurtulamıyor.

Koalisyon hükümetini oluşturan etnik gruplar, silahla mücadele geçmişi olan örgütler. Bu nedenle koalisyon çok kırılgan. Örneğin geçtiğimiz yıl hem Tigray hem de Amhara gruplarıyla çok çatışmalar yaşandı. Etnik temelde örgütlenen bu ülkede maalesef insanlar “Etiyopyalı” değil, örneğin “Tigray” ya da “Afar”. Bu kadar etnik bölünmüşlük üzerine kurulu yönetim biçimi bizim gördüğümüz kadarıyla bile devletin nüfuz sorununa işaret ediyor. Örneğin, zorunlu ilkokul eğitimi olmasına rağmen Güneybatı Omo bölgesinde çocukların okula gitmesi kabilelerin keyfi tutumuna kalmış. Bu bölgelerde gelenekler adına kadınlar sünnet ediliyor, kırbaçlanıyor, dudakları, kulakları yarılıyor, bebekler kötü ruh taşıdığı için öldürülüyor. Bu kadın sağlığı açısından zararlı geleneklere karşı önleyici hükümet programı var ama uygulan(a)mıyor. Gördüğümüz kadarıyla ücra yerlerde sağlık hizmetleri yetersiz. Ulaşım sistemi yok gibi. Küçük şehirlerin ana caddeleri asfaltlı, şehirden 100 metre çıkınca yol, toprak ve berbat bir hale geliyor. Susuzluk büyük sorun ama hükümet bir çare olarak baraj yapıyor; kabileler gibi komşu ülkeler de ayağa kalkıyor. Merkezi hükümet, tarım, tekstil, madencilik konularında işbirliği için yabancı yatırımcıyı çağırıyor ama kabilelerin silahlı güçleri yabancı yatırımcılar için sorun yaratabiliyor. Etiyopya’nın işi zor. Dilerim herkes Etiyopyalı olur ve etnik temelde değil “ulus” temelinde sorunların üstesinden gelirler.

Kahve törenlerini, Etiyopya’nın beyaz, bürümcük, tülbent şahane pamuklu dokumalarını yazamadan dördüncü ve son Etiyopya yazımızı tamamladık. Bir süre Aydınlık Avrupa’da birlikte olamayacağız. Kalın sağlıcakla.

DİZİNİN DİĞER BÖLÜMLERİ

90 halk grubu, 80 dili, 9 etnik tanımlanmış eyaleti ve 2 özerk şehriyle; EtiyopyaGezi

Kara ve Hamer kabileleri... Etiyopya izlenimleri - 2Gezi

Mursi kabilesinden insanlığa evrilen ilk akrabamız Lucy’ye… Etiyopya izlenimleri - 3Gezi