Murat Necmettin’in ‘Yaşayan Haritası’: Turpan'da Karız Kanallarını koruyan 25 yıl

Karız, tipik olarak bir yeraltı kanalı, dikey şaftlar, açık bir kanal ve bir rezervuardan (baraj) oluşan benzersiz bir yeraltı hidrolik sistemidir. Sinciang'daki Karız kanallarının toplam uzunluğu bir zamanlar 5 bin kilometreyi aşıyordu. Çin Seddi ve Pekin'den Hangzhou'ya uzanan Büyük Kanal ile birlikte Çin'in üç büyük antik mühendislik başarısından biri olarak kabul ediliyor.

AYAK İZLERİ DERİN İZLER BIRAKTI

Kırk beş yaşındaki Murat Necmettin, Qiong Karızı’nın su çıkışında oturuyor, eliyle suyu kaşıklıyor ve tadına bakıyor. Ağzının kenarlarında bir gülümseme beliriyor: “Su akışı düzenli, su temiz ve bu yılki hacim geçen yıla göre yüzde 20 daha fazla.” Gaochang Bölgesi Kültür, Spor, Televizyon ve Turizm Bürosu Kültürel Kalıntıları Koruma Bölümü Başkanı olarak 25 yıldır bu sahneyi yaşıyor. Babasının dikey şaftları temizlemesine yardım eden bir gençken, Turpan'daki 509 Karız kanalının tamamını ziyaret eden bir kültürel kalıntı koruyucusu haline geldi. Ayak izleri, çöl vahasının bu “yeraltı nehri” boyunca derin izler bırakmıştır.

ADIM ADIM 509 KAREYİ ÖLÇEN BİR YAŞAM HARİTASI

26 Nisan günü Turpan'da sıcaklık 28°C'ye ulaşır. Güneş şapkası takan ve sırtında kanvas bir çanta taşıyan Murat, dik ahşap bir merdivenden 30 metre derinliğindeki dikey bir kuyuya iniyor. Yeraltı tüneli nemli toprak kokuyor. Güçlendirilmiş yumurta şeklindeki borunun üzerine bir el feneri tutuyor ve duvarlardaki ince çatlakları dikkatle kaydediyor: “Bu Karız 1999 yılında onarıldı ve şimdi dikey şafttaki çökme yeraltı kanalında hafif bir yer değiştirmeye neden oldu - acilen takviye gerekiyor.” Yüzeye geri tırmandığında sırtı terden sırılsıklam oluyor.

509 KANAL MEVCUT

Murat bu tür saha denetimlerini yılda yüzlerce kez yapıyor. Gaochang Bölgesi'nde halen toplam uzunluğu yaklaşık bin 226 km olan 509 Karız ve 50 bin 584 dikey şaft bulunuyor. 2000 yılında, işe yeni başladığında, o ve kıdemli teknisyenler Turpan'daki her köyü ziyaret etti ve üç ay içinde elle çizilmiş ilk Karız dağılım haritasını çizdi. "O zamanlar GPS yoktu - her şeyi yürüyerek ve pusulayla yaptık. Bazı terk edilmiş Karızlar çölün derinliklerinde saklıydı ve sazlıkların arasından sızıntı izlerini takip ederek bulunmaları gerekiyordu." Her bir Karızın “tıbbi geçmişleri” ile dolu yıpranmış bir deftere işaret ediyor: Qiong Karız kanalında 3 yerde çökme, Yin Karızının dikey şaftında 15 derecelik bir eğim, Hailipainen Karızının su çıkışında alüvyon birikmesi.

2009 yılında devlet Karızları korumak ve değerlendirmek için bir proje başlattı ve Murat da bu projenin ana uygulayıcılarından biri oldu. Guyu Köyü'ndeki şantiyede her gün yeraltı kanalının girişinde durarak hem geleneksel kum temizleme işlemini denetledi hem de modern su yalıtım tekniklerini uyguladı. Köylü Salam Capar, “Murat bütün gün kuyudan ayrılmadı, hatta eski Karız yapısının çalışma sırasında zarar görmemesini sağlamak için yerde oturarak yemek yedi.” diyor.

Gaochang Bölgesi'ndeki projenin yedi aşaması kapsamında 77 Karız restore edildi. Neredeyse kurumak üzere olan on iki tanesi artık yeniden akıyor ve sulama alanı 200 hektardan fazla arttı.

ESKİ KARIZLER YAŞAYAN KÜLTÜREL SEMBOLLER OLSUN

Gaochang Bölgesi'ndeki deney istasyonunda bulunan Karız müzesinde Murat, sergilenen eski kum temizleme aletlerinin üzerindeki tozu nazikçe siliyor: “Hepsi yerel halk tarafından bağışlanan bu tahta kürekler, gaz lambaları ve dokuma sepetler Karızların anılarıyla dolu.” 2019 yılında, Karız kültürü hakkında daha fazla bilgi edinmek isteyen turistler için bir “pencere” haline gelen bu müzenin inşasına başladı. Müzenin temeli aslında kendisinin de bizzat katıldığı Qiong Karızının eski açık kanalının kazı alanı.

"Bu yıl Sinciang Uygur Özerk Bölgesi'nin kuruluşunun 70. yıldönümü. Sıradan bir işçi olarak, Karızları koruma görevimi samimiyetle ve eylemle yerine getirmeye devam edeceğim. Onlar sadece hidrolik yapılar değil, aynı zamanda Turpan'ın farklı halklarının doğayla bir arada yaşama bilgeliğini de temsil ediyor." Murat, koruma ve kullanma arasındaki dengeyi çok iyi anlıyor. Deney istasyonunda “Karız Koruma + Kırsal Turizm” projesini yönetti. Qiong Karızının restore edilen açık kanalı dekoratif bir akarsuya dönüştürüldü, kıyılarına üzüm asmaları dikildi ve barajın yakınına bir kültür meydanı inşa edildi. Köylü Raşit Timur'un evi Karızın hemen yanında - şimdi avlusu turistik bir nokta haline geldi: "Önceden kuyudan gelen su sadece sulama içindi. Şimdi turistler Karızin yanında fotoğraf çektiriyor ve bunun ‘yaşayan bir kültürel kalıntı’ olduğunu söylüyorlar."

GERÇEĞİ KORUNARAK RESTORE EDİLİYOR

Murat restorasyon sırasında her zaman ayrıntılara özel önem veriyor. Hoila Karız Köyü'nde geleneksel ahşap kuyu kapaklarını kullanmakta ısrar etmiş: "Beton kapaklar daha sağlam olsa da, Karızın o ‘eski hissini’ veren çam ağacından yapılmış kapaklardır. Onlara koruyucu madde uyguladık ve şimdi ömürleri 20 yıla ulaştı." Bu “olduğu gibi restore etme” yaklaşımı sayesinde Gaochang Bölgesi'nde restore edilen Karızların %90'ı orijinal görünümlerini korumuş.

Murat yıllar içinde Karızların “tarımın can damarı” olmaktan çıkıp “kültürel bir sembole” dönüştüğüne tanık oldu. Deney istasyonundaki Karız müzesi 2022 yılında 50.000'den fazla turisti ağırladı ve yerel halkın ortalama geliri 8.000 yuan arttı. “Karız suyu sadece üzümleri sulamakla kalmıyor, aynı zamanda kırsal turizmi de ‘besliyor’.” Müzenin dış duvarında yer alan ve yeraltı kanalları ile kuyu yerlerini açıkça işaretleyen elle çizilmiş bir Karız kesitine işaret ediyor: "Bu bizim atalarımızdan kalan 'yeraltı Çin Seddi'miz. Özgünlüğünü korumalı ve günümüz için faydalı hale getirmeliyiz."

‘KARIZ'IN OĞLU’NDAN ‘KÜLTÜREL MİRASÇI’YA

Murat'ın ofisinde özel bir harita asılı - Gaochang Bölgesi'ndeki tüm Karızlar farklı renklerle işaretlenmiş: akan için yeşil, restorasyonda olan için sarı, kurtarılması gereken için kırmızı. 25 yılı aşkın süredir telefon numarası bir “Karız yardım hattı” haline geldi: bir Karızın suyunda olağandışı bir şey olursa, ilk çağrı ona gidiyor. 2023 Çin Yeni Yılı arifesinde ailesiyle birlikte bayram yemeği yerken Yar Kasabası sakinlerinden birinden bir telefon geldi: Karız çıkışı donmuş ve tıkanmıştı. Hemen aletlerini kaptığı gibi kar altındaki suyu temizlemeye gitti ve ancak gece 3'te eve döndü.

‘KARIZLARDAN SADECE SU DEĞİL BİLGELİK DE AKAR’

Murat, "Çocukken babamın Karızları temizlemesine yardım ederken bunun ağır bir iş olduğunu düşünürdüm. Şimdi anlıyorum: Karızlardan akan sadece su değil, ataların bilgeliği ve sıla özlemiymiş." diyor. Murat'ın babası da köyde bir Karız bekçisiymiş. Ölmeden önce oğluna, “Karızlar bizi besledi, sen de onları korumalısın” demiş. Bu sözler Murat'ın iç yemini olmuş. Şimdi kızı da bir Karız koruma gönüllüsü olmuş - hafta sonları turistlere bu kültürü tanıtıyor.

2023 yılının sonunda Gaochang Bölgesi'ndeki 108 Karızda su akışı yeniden başlamıştı ve korumanın sekizinci aşaması başlamak üzereydi - tehlike altındaki altı Karız acil durum restorasyon listesine eklenmişti. Murat'ın defterinde yeni ayrıntılı inceleme notları var ve adımları hiç durmadı.

“Karızlar Turpan'ın kılcal damarları gibidir: su aktığı sürece vaha yaşar.” Qiong Karızının yanında duran Murat, temiz suyun baraja akışını izliyor ve uzaktaki üzüm asmaları filizlenmeye başlamış bile. Karızın yanında büyüyen bu adam, hayatının 25 yılını anavatanının vaadine adadı: sadece antik Karızları canlı tutmak değil, onları daha iyi hale getirmek - böylece insan uygarlığının bu hazinesi yeni bir çağda toprağı beslemeye devam edecek.