İşte Güvenlik Ve Sağlık Günü 2025

Uluslararası Çalışma Örgütü (ILO) 2003 yılından beri her 28 Nisan’da (“İşte Güvenlik ve Sağlık Günü”) farklı bir tema ile konuya dikkat çekmeye çalışmaktadır (Bkz. ILO 187 no’lu Sözleşme).

Ülkemizde çıkarılan 6331 Sayılı Yasa ile iş (işçi değil!) sağlığı düzenlenmiştir (1). İşin sağlığı olmaz elbette! Konunun öznesi işçi olduğu için buna ‘işçi sağlığı’ denmesi gerekmez mi?

KAVRAMLARA GENEL BAKIŞ

Çalışma süreçlerinde zihinsel, fiziksel ve duygusal olarak üç tip çaba harcamakta olan kol ve kafa emekçileri için;

a) İş sağlığı kavramı, işçinin zarar görmesini ve ayrıca, onun ilgili olduğu işletme içi ve işletme dışı toplumsal çevrenin etkilenmesini de kapsar. Maalesef amaç artık işçi sağlığı değil, işin ve işyerinin sağlığı olmuştur!

b) İş güvenliği kavramı ise, bir işin yapılması sırasında işçilerin fiziksel, ruhsal, sosyal tam iyilik durumuna tehdit oluşturan tehlikelerin ortadan kaldırılması veya azaltılması bağlamında işverene getirilen yasal ve teknik kuralları kapsar.

İş yerleri, yapılan işin özelliği, işin her evresinde kullanılan veya ortaya çıkan maddeler, iş donanımı, üretim yöntem ve biçimleri ile çalışma ortam ve koşullarıyla ilgili diğer hususlar dikkate alınarak üç tehlike sınıfına ayrılıyor. Burada örneğin, yüksekte çalışma gibi durumlar tehlike olarak tanımlanırken, tehlikeli bir durumda kaza olarak tanımlanan ve herhangi bir yitime yol açan örneğin düşme gibi bir olayın meydana gelme olasılığı ile sonuçlarının bileşimine risk deniliyor.

GÖZARDI EDİLEN HUSUSLAR

Konu sağlık ve hukuksal boyutlarıyla bütünsel olarak ele alınmalıdır. İş kazalarının yanında meslek hastalıkları ve özel gruplarda çalışma yaşamı ve sağlık ilişkisi gölgede kalmaktadır. Koruyucu işçi sağlığı gözardı edilmekte, iş kazaları ve meslek hastalıklarının tedavisi öne çıkarılmaktadır. Eh, liberalizme sağlık işi gerek! Koruyucu işçi sağlığı kavramı ile çalışma yaşamında bulunan bütün insanların fiziksel, ruhsal ve sosyal tam iyilik durumlarının desteklenmesi ve en yüksek düzeylerde sürdürülmesini; iş koşulları ve zararlı maddeler nedeniyle çalışanların sağlığına gelebilecek zararların önlenmesini; işçinin fizyolojik ve psikolojik özelliklerine uygun yerlere yerleştirilmesini, işin insana, insanın işe uyumunu esas amaçlar olarak ele alan çalışmalar anlatılmaktadır (2).

YA İSTATİSTİK ?

İşçi Sağlığı ve İş Güvenliği Meclisi İSİG’e göre ülkemizde 2024 yılında en az 1897 ölümlü iş kazası (cinayeti) olmuş! 2024 yılında iş cinayetlerinin sektörlere göre dağılımı şöyle: Sanayi sektöründe 656 işçi, İnşaat sektöründe 484 işçi, Hizmet sektöründe 431 işçi, Tarım sektöründe 326 işçi. Cinsiyetlere göre dağılımı şöyle: 106 kadın işçi ve 1791 erkek işçi. 2024 yılında iş cinayetlerinin yaş gruplarına göre dağılımı şöyle: 14 yaş ve altı 22 çocuk işçi, 15-17 yaş arası 49 çocuk/genç işçi, 18-29 yaş arası 395 işçi, 30-49 yaş arası 793 işçi, 50-64 yaş arası 462 işçi, 65 yaş ve üstü 96 işçi, yaşı bilinmeyen 80 işçi.

Emekliler yılı ilan edilen 2024'te emeklilik hakkını kazanamayan ya da emeklilik hakkını kazandığı halde geçinemediği için inşaatlarda çalışan, tarlalarda çift süren, sokaklarda atık toplayan 60’lı ve 70’li yaşlardaki işçiler düşerek, zehirlenerek, trafik kazasında yaşamlarını yitiriyorlar. 2024 yılında 50 yaş ve üstü en az 558 işçi yaşamını yitirmiş.

2024 yılında iş cinayetlerinde ölenlerin 36’sı (yüzde 1,89) sendikalı işçi, 1861’i ise (yüzde 98,11) sendikasız işçi imiş.

Acaba biri “bu işin fıtratında var” demiş miydi?

İŞ SAĞLIĞI VE GÜVENLİĞİ (İSG) KANUNU’NDAKİ GELİŞMELER

2013 yılında uygulamaya giren 6331 sayılı İş Sağlığı ve Güvenliği Kanunu ile işçi sağlığı ve iş güvenliği, işçi ve halk sağlığı açısından bir hak olmaktan çıkarılarak hizmet sunumu ve piyasalaşmaya terk edilmişti. Yasa öncesi iş güvenliği uzmanı (İGU) ve işyeri hekimlerinin eğitimi ve kontrolü TTB ve TMMOB’deyken, yasa bu alanı ortak sağlık ve güvenlik birimleri (OSGB) ve özel eğitim kurumları aracılığıyla piyasaya açmış oldu. Kadrolu şekilde İGU ve işyeri hekimi çalıştırmak zorunda olan işverenler için yasa sonrası bu hizmet taşeronlaştırılmış oldu.

Bu yaklaşım sağlıkta özelleştirme siyasasının bir parçası olmuştur. İlk bakışta iş güvenliği uzmanlığı, işyeri hekimliği, sağlık personeli sertifika sayısı 200.000’in üzerinde ve oh ne iyi! Ancak eğitimin içeriği, sektörel uzmanlık, yenileme eğitimleri, ileri eğitimler, staj başta olmak üzere iş güvenliği uzmanlığı, işyeri hekimliği, sağlık personeli eğitimleri oldukça yetersiz, bilimsel temellerden uzak piyasa koşullarına terk edilmişlik söz konusu!

İGU’ların çok büyük bir bölümü önerilerinin maddî nedenlerle yerine getirilmediği işletmelerde çalışıyor. İGU’lar, işletmeyi Bakanlığa bildirip şikâyet etsin mi, etmeyip de ceza korkusuyla çalışmaya devam etsin mi, edip de işsiz kalsın mı? Yaman çelişki!

2025 YILI ANA TEMASI

ILO bu yılın ana temasını ‘Sağlık ve Güvenliğin devrimci dönüşümü: İşyerinde yapay zekâ ve dijitalleşmenin rolü’ olarak belirledi. Yapay zekâ ve dijital araçlar iş güvenliği ve sağlığında devrim niteliğinde değiştiriyor. Günümüzde robotlar tehlikeli ortamlarda çalışıyor, ağır kaldırma işleri yapıyor, toksik maddeleri yönetiyor ve aşırı sıcaklıklarda çalışıyor. Yinelenen ve tekdüze görevler üstleniyorlar, dijital aygıtlar ve sensörler ise tehlikeleri erken saptayabiliyor. Aynı zamanda, yeterli İSG önlemlerinin olmaması durumunda dijital teknolojiler kazalara, ergonomik risklere, iş yoğunluğunun artmasına, iş kontrolünün azalmasına ve sınırların belirsizleşmesine yol açabilir.

ILO bu yılki kampanya ile görevlerin özdevinimselleştirilmesi, ussal mesleki güvenlik ve sağlık (MGS) araçlarının ve izleme dizgelerinin kullanımı, genişletilmiş gerçeklik ve sanal gerçeklik ve işin algoritmik yönetimi dahil olmak üzere yeni teknolojilerin MGS’ı nasıl dönüştürdüğüne ışık tutacakmış!

Çalışmanın dijital dönüşümü, daha ayrıntılı olarak incelenecek olan tele çalışma ve dijital emek platformları gibi gelişen çalışma düzenlemelerine yol açmıştır.

Muhalif bir görüşe kulak verelim: Dijitalleşme kimi niteliksiz işçilerin işsiz kalmasına yol açabilmektedir; dijitalleşme çalışmalarının arkasında ciddî bir emek sömürüsü de mevcut; beri yandan dijitalleşmenin getirdiği aşırı enerji tüketimi de çevreyi tahrip ediyor!

ILO, bu kritik sorunları analiz eden, dijital dönüşümün işyeri güvenliğini ve sağlığını nasıl artırabileceğini değerlendiren ve hükümetlerin, işverenlerin, çalışanların ve diğer paydaşların potansiyel güvenlik ve sağlık risklerini azaltmadaki yanıtlarını vurgulayan yeni yayınlara başlamıştır (3).

İşyerinde yeni ortaya çıkan uğraşsal riskler, teknik yeniliklerden veya sosyal veya örgütsel değişikliklerden kaynaklanabilmektedir. Örneğin:

Yeni teknolojiler ve üretim süreçleri(nanoteknoloji, biyoteknoloji vb.) / Yeni çalışma koşulları (daha yüksek iş yükleri, küçülmeden kaynaklanan iş yoğunluğu, işe göçle ilişkili kötü koşullar, gayri resmi ekonomideki işler vb.) / Ortaya çıkan istihdam biçimleri (kendi işini kurma, dış kaynak kullanımı, geçici sözleşmeler vb.).

Daha iyi bir bilimsel anlayış sayesinde bunlar daha yaygın olarak tanınabilirler (ergonomik risklerin kas-iskelet sistemi bozuklukları üzerindeki etkileri vb.).

Belirli risk faktörlerinin (psikososyal faktörlerin iş kaynaklı stres üzerindeki etkileri vb.) önemine ait algılardaki değişikliklerden etkilenebilirler.

ILO, bu anlamda iş yerlerinde işçi sağlığı ve güvenliğini de içeren biçimde risk yönetim sisteminin kurularak etkili ve sürdürülebilir çözümler sağlanmasını vurguluyor.

NE VE NASIL YAPILMALI?

İşletmelerde mutlaka şemsiye standart olan TS - ISO 31000 Risk Yönetimi Standardı’na uygun bir bütünsel risk yönetim sistemi kurulmalı! (Benim işletme bölümlerinde hem lisans hem de lisansüstü ders olarak okuttuğum ders!). Ardından bu şemsiyenin altında TS ISO 45001 İş Sağlığı ve Güvenliği Yönetim Sistemi Standardı’na uygun sistem de kurulmalıdır.

NOTLAR

(1) Bkz. https://www.mevzuat.gov.tr/mevzuat?MevzuatNo=6331&MevzuatTur=1&MevzuatTertip=5

(2) Ayrıntılı bilgi için bkz. Fikriye İnanç Baş, Koruyucu İşçi Sağlığı El Kitabı, Kaynak Yayınları, 2014. Koruyucu işçi sağlığı ile ilgili çalışmaların başında işçilere yönelik eğitim gelmektedir. Türkiye'de bu amaçla yazılmış yayına pek rastlanmamaktadır.

(3) Örnekse bu yılki rapor için bkz. https://www.ilo.org/publications/revolutionizing-health-and-safety-role-ai-and-digitalization-work