Araştırma koşulları

1966 Nisan ayında Ziraî Ekonomi ve İşletme İlmi Kürsüsü’ne asistan olarak atanmıştım. Öğrenci olarak anket çalışmalarına da katıldığım Denizli projesinin veri dökümü ve analizi yapılıyordu.

BÜYÜK BOYUTLU ARAŞTIRMA

Denizli’nin 65 köyünde 1965 yazında 400 civarında soru içeren bir soru formu kullanılarak çiftçilerle bin 566 anket yapılmıştı. Çarşaf gibi kareli kağıtlara, cetvel ve kurşun kalemle sütunlar çizerek döküm cetvelleri hazırlıyorduk. Anketler işletme arazisi genişliğine göre dokuz gruba ayrılmıştı. İlk sütunda işletme numarası yer alıyordu. Her bir grupta yer alan işletmelerin numaraları alt alta satırlara yazılıp sonunda iki satır boş bırakılıyordu.

İki kişilik kümeler halinde döküm işine başlanıyordu. Biri anket formuna bakarak sırayla değerleri söylüyor, diğeri kurşun kalemle döküm cetveline yazıyordu. Sondaki ilk boş satıra mavi boyalı kalemle toplam, izleyen satıra da kırmızı kalemle grup ortalaması yazılıyordu.

HESAP MAKİNELERİ

Fakültede öğrenci iken istasyon kahvesinde garsonluk yaptım. Yakında Tariş’in çırçır fabrikası vardı. Oraya kahve götürdüğümde, birinin kolu elle çevirilen hesap makinesi ile hızlı bir şekilde hesap yaptığını görünce hayretler içinde kalmıştım. Makineye bakarken kahveleri geciktirdiğim için azar işittim.

Kürsüde elektrikli hesap makineleri vardı. Kollu Facit yerine tuşlara basarak değerleri girince kendi çalışan makine gelmişti. Hesabın sonucu küçük bir pencerede görülüyordu. Bu değeri ilgili çizelgeye kaydettikten sonra diğer işleme geçilirdi. Bir de İtalyan yapımı Olivetti vardı. İşlemleri kâğıt rulo üzerine yazıyordu.

HESAPLAMA VE KONTROL

İlk grubun dökümü bitince hem satır toplamları hem de sütun toplamları alınıyordu.

Satır toplamları yana doğru toplanınca bulunan değerin, sondaki sütun toplamına eşit olması gerekir. Eşit çıkmaz ise dökümde hata var demektir. Önce iki toplam arasında ne kadar fark olduğu hesaplanır. Satırlar yeni baştan gözden geçirilerek nerede hata yapıldığı araştırılır. Hatalı işlem düzeltilir.

Daha sonra grup ortalaması hesaplanıp kırmızı kalemle ilgili satıra yazılır. Diğer gruplar için de aynı işlem devam eder. Bitti sanmayın, genel ortalamayı hesaplamak için önce mavi kalemle yazılmış grup toplamlarının toplamını almak gerekir. Doğruluğu kontrol edildikten sonra genel toplam tüm işletmelerin sayısına bölünerek genel ortalama bulunur.

ZAMAN KAZANMA

Bu arada Facit makinenin çarpma işlemini bölme işleminden daha hızlı yaptığını keşfetmiştim. Büyük bir sayıyı küçük bir sayıya bölerken uzun süre çalışıyordu. Her seferinde hem bölünen hem de bölen sayının girilmesi gerekiyordu. Rakamın tersini (reciprocal) hesaplayıp bunu çarpan olarak kullanarak, bölme işlemini çarpmaya dönüştürdüm. Örnek olarak 540 rakamını 13’e bölersek 41,53 çıkar. 1 sayısını 13’e bölersek 0,076923 çıkar. Bunu 540 ile çarparsak 41,53 buluruz. Makine çarpanlardan birini hafızasında tutuyordu. Çarpı tuşuna basıp bölünecek rakamı girince sonucu bulabiliyordum. Zaman kazanıldığı gibi, hata da azaldı.

ÖZETLEME

Çarşaf gibi cetvelleri araştırma raporuna koyamayız. Grup ortalamalarını çizelgeler haline getirmek üzere tekrar kalem kağıda sarılırız. Aylarca rakamlarla uğraşmayı gerektiren yorucu bir çalışma gerek. En ufak bir dikkatsizlik birkaç aylık emeğin boşa gitmesine yol açar.

Anket sırasında toplanan bilgilerin tutarlı olması için kontrol soruları yöneltilir. Ama vergi alınacağı korkusu gibi endişelerle çiftçiler bazen eksik bilgi verir, ya da yalan söyler. Rahmetli Ali Hocamız, “Yalana, yanlış katmayın” diyerek işi sıkı tutardı. Çok dikkatli biriydi. Yanında yetişen bizler de dikkatli ve sabırlı olmayı öğrendik. İğneyle kuyu kazarcasına rakamlarla boğuşurken işin özünü kavramış oluyorsunuz. Bizden önceki kuşakta yetişen araştırıcıların hesaplarını elle yaptığı dikkate alınınca biz hayli şanslı sayılırdık.

Basit aritmetik ortalamanın hesabı bile bu kadar uzun ve zahmetli bir iş. Eğer standart sapma, standart hata, regresyon ve korelasyon hesapları yapacaksanız değişkenlerin karelerini alacaksınız, kareler toplamını bulacaksınız.

Milimetrik kâğıt kullanarak grafik çizildiği, raporun önce karalama olarak elle daha sonra daktilo ile yazıldığı da göz önünde tutulmalıdır. Daktilo ile yazarken hata yapılırsa sayfayı yeniden yazmak gerekir. İlk sayfa kalınca parlak beyaz kâğıt, altında karbon kâğıdı, pelür kâğıdı konarak kopyalar çıkarılır. Her yazılanın kontrol edilip hatasız şekilde sunulması beklenir. Bazı memurlar dikkatsiz davranır ve iş verdiğinize sizi pişman eder. - DEVAM EDECEK